5-mavzu. Shaxs ma’naviy taraqqiyotining mezonlari. Reja: 1

---

5-mavzu. Shaxs ma’naviy taraqqiyotining mezonlari. 
REJA: 
1.
.Shaxsning o’z o’zini boshqarish faoliyatini jadallashtirish. Shaxs ma’naviy 
taraqqiyotining mezonlari.
 
2.Shaxsning professional karyerasi, tiplari, maqsadi va vazifalari. Karyera 
tushunchasining mazmuni unga erishish mexanizmlari.
3. Shaxs ma'naviyatini shakllantirishda ota-ona mas'uliyati. 
4. Adabiyot va san'at - shaxs ma'naviyatini shakllantirish va rivojlantirishning muhim 
vositasi. 
Tayanch so’z va tushunchalar: 
Iymon; diniy iymon; dunyoviy iymon; iymonlilik; iymonsizlik; insoniylik; diyonat; 
adolat; mehr-shafqat; e'tiqod; poklik; halollik va vafodorlik; sharm va hayo; nomus; 
nomuslilik; kamtarlik; «Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l»; «Kamtarga kamol, 
manmanga zavol». 
Shaxs ma'naviyatini rivojlantirishning omillari va vositalari ko’p. Ular haqida oldingi 
ma'ruzalarda u yoki bu munosabat bilan o’z fikrimizni bayon etganligimizni hisobga olib, 
mazkur ma'ruza matnida asosan rejada qo’yilgan masalalarni bayon etish bilan cheklanishni 
lozim topdik. 
O’zbek xalqining eng qadimiy davrlardan boshlab hozirga qadar davom etib 
kelayotgan, o’z ahamiyatini hech qachon yo’qotmaydigan ajoyib qadriyatlaridan biri ota-
onani yuksak darajada e'zozlash, izzat-ikromini, hurmatini joyiga qo’yishdan iboratdir. 
Farzand uchun dunyoda ota-onadan ko’ra mehribon, aziz va mo’'tabar zot yo’q. Ota-ona 
farzandlarning suyanchiqi, bitmas-tuganmas boyligidir. 
Ota-ona o’z farzandidan hech narsani ayamaydi. Ularning tabiat ato etgan buyukliklari 
ham ana shunda. O’zbek xalqi odob-axloqi bo’yicha, keksalarning, ota-onaning oldidan 
salom bermasdan o’tish gunoh hisoblanadi. Ota-onani qadrlash, ularning beo’lchov, 
beminnat xizmatiga bir umr sodiq bo’lish, duolarini olish - bolalarning farzandlik burchidir. 
Bu milliy qadriyatlarimizning eng muhim talablaridan biridir. 
Buyuk bobomiz xazrat Alisher Navoiy aytganlaridek, ota-onani hurmat qilish 
«...farzandlar uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmating qancha ortiq 
bo’lsa ham kam deb bil. Otang oldida boshingni fido qilib, onang boshi uchun butun 
jismingni sadaqa qilsang arziydi! Ikki dunyong obod bo’lishni istasang, shu ikki odamning 
roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turgan - birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh. 
Ularning so’zlaridan tashqari bir narsa yozma, ular chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam 
ham bosma. qamma xizmatni sen odob bilan bajar, «adab» so’zidagi «dol» kabi qomatingni 
ham qil». 
Tan olishimiz kerakki, sho’rolar davrida keksalarni, ota-onalarni hurmat qilish 
haqidagi milliy qadriyatlarimiz biroz xira torta boshladi. Ba'zi yoshlarimizda o’zlaridan 
kattalarni, nuroniy qariyalarni hurmat qilish, ularning nasihatlariga quloq solish singari 
yuksak ma'naviy fazilatlar yo’qolib ketayotgani sezilmoqda. Ehtimol, boshqa millat 
kishilari bunga unchalik e'tibor berishmas, lekin biz, o’zbeklar buni his qilmay ilojimiz yo’q. 
Keksalar uchun ajratilgan uylarda farzandlari tirik, o’ziga to’q bo’lgan ota-onalar 
yashayotganligiga toqat qilib bo’lmaydi. Gohi-gohida bo’lsa ham, ota-onaga qo’l ko’tarish, 
undan ham oqirroq jinoyat qilish hollari sodir bo’lib turganligini eshitib turibmiz! Bu - oddiy 
nuqson emas, balki uchiga chiqqan tubanlik, baqritoshlik, milliy qadriyatlarimizni oyoq-osti 
qilish, o’z insoniyligini yo’qotishdir. Milliy qadriyatlarimizga, o’zbek xalqining sha'niga 
doq tushuradigan bunday yaramas hodisalar zamini, ildizi, sababi nimada, degan savol 
paydo bo’lishi tabiiy. 
Sho’rolar davrida, avlod-ajdodlarimizning o’gitlari, pand-nasihatlari, ajoyib 
an'analarimiz tarqib qilinish o’rniga nuqul qoralandi, yomon otli qilindi, bid'at, xurofot, deb 

---

baholandi. Milliy tarbiya borasidagi merosimiz o’rganilmadi, tarqib etilmadi. Ularning 
o’rniga ta'lim-tarbiya borasida Evropa, Rusiya modelini ko’klarga ko’tarib maqtab, tarqib 
qilib, yoshlarimizni o’z milliy qadriyatlarimizdan bebahra qilib qo’ydik. Ana shu tufayli 
diniy-axloqiy, oila, qo’ni-qo’shni, mahalla-ko’ylar ta'siri kabi ta'lim-tarbiyaning hayot 
sinovidan o’tgan bebaho boyliklaridan judo bo’la boshladik. Mustaqilligimiz tufayli bularga 
chek qo’yildi, bunday salbiy illatlarni tugatish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilmokda. 
Kattalarga izzat-ikrom, kichiklarga mehr-shafqat, ota-onalarga e'zoz, farzandlarga 
mehr-sadoqat kabi insonni inson sifatida uluqlaydigan, axloqiy, ma'naviy jihatdan go’zal va 
barkamol qiladigan qadriyatlarimiz odamlar, ayniqsa yoshlar qalbidan o’rin ola boshlagani 
quvonchli bir holdir. 
Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Asosiy qonuni - Konstitutsiyada 
farzandlarning jamiyat, oila, ota-onalari oldidagi insoniy burchlari va mas'uliyatlari 
nimalardan iboratligi milliy qadriyatlarimizdagi asosiy qoya va qoidalarga asoslanib 
belgilab berilgan. Uning 66-moddasida qayd qilinishicha, voyaga etgan, mehnatga layoqatli 
farzandlar o’z ota-onalari haqida qamxo’rlik qilishga majburdirlar. 
Xullas, har bir farzandning o’z ota-onasini e'zozlashi farzandlik burchi va jamiyat 
oldidagi mas'uliyati sanaladi. Ota-onani e'zozlashning quyidagi sharqona talablariga 
hammamiz amal qilishimiz ham farz, ham qarz, farzandlik burchimizdir. Ota-onaga taom 
berish, ozoda qilib kiyintirib qo’yish, kasal bo’lganda shifokorga ko’rsatish, kerakli dori-
darmonni keltirib berish, doimo hol-ahvol, sihat-salomatliklarini so’rab turish, ota-ona 
oldida «uh» tortmaslik, gerdaymaslik lozim bo’ladi. Ota-ona norizo bo’lgan ishni qilmaslik, 
aroq ichma, yomonga qo’shilma, desa uni qilmaslik va qo’shilmaslik kerak bo’ladi. 
Ko’chada yurganda otadan oldin yurmaslik, otadan avval ovqatga, dasturxonga qo’l 
uzatmaslik, otadan avval o’tirmaslik, otadan ko’ra poygakda o’tirish, otaning oldida oyoqni 
uzatib yonboshlab olish bizning axloq-odobimizga kirmaydi. Ota-ona chaqirganda labbay 
deb javob qaytarish, nima ish qilayotgan bo’lsa, hech ikkilanmasdan darrov ularga javob 
berish farzandlik burchi hisoblanadi. Shunda ota-ona o’z farzandidan rozi bo’ladi. Ota-
onaning roziligini olgan farzand baraka topadi, ishi o’ngidan keladi, oldiga qo’ygan 
maqsadiga erishadi. Ota-onasi norizo bo’lgan farzand kechgacha yugursa ham, ishining 
barakasi bo’lmaydi, biri ikkiga aylanmaydi. Turmushga chiqish, uylanishda ota-onaning 
roziligini, oq fotihasini olishda hikmat ko’p. Yuqoridagilarning hammasi biz uchun bir 
xovuch oltin, xazina. Kelgusi hayotimiz uchun poydevor qo’yish demakdir. Bu dunyo 
qaytar dunyo, nima eksang shuni o’rasan, Siz ota-onangizga nima qilgan bo’lsangiz, u sizga 
farzandlaringizdan qaytadi. Bu ham tabiat qonuni bo’lsa ne ajab! 
Endi ota-onani hurmat qilishning uluqvorligi haqidagi ba'zi ibratli fikrlarni hadislardan 
keltirib o’tamiz. «qaysi bir musulmon farzandi savob umidi bilan ertalab ota-onasini ziyorat 
qilsa, Olloh taolo unga jannatdan ikkita eshik ochadi. Agar ulardan bittasini ziyorat qilsa, 
unga jannatning bir eshigini ochadi. Bola ota-onasidan qaysi birini xafa qilsa, uni rozi 
qilmaguncha, Olloh taolo undan rozi bo’lmaydi»; «Kim ota-onasini rozi qilsa, unga tubo 
(jannatdagi daraxt) nasib bo’lib, Olloh taolo uning umrini ham ziyoda qiladi»; «Uch toifa 
kishilarning duosi, hech shubhasiz, Olloh taolo qoshida maqbuldir: mazlum kishining duosi, 
musofirning duosi va ota-onaning duosi»; «Ota-onalarning keksaygan vaqtda har ikkisini 
yoki biri bo’lmaganda boshqasini rozi qilib, jannatiy bo’lib olmagan farzand xor bo’lsin, 
xor bo’lsin, va yana xor bo’lsin»; «Ota-onaga itoat qilish - tangriga itoat qilishdir. Uni oldida 
gunoh qilish tangri oldida gunoh ish qilish bilan barobardir» va boshqalar. 
Yuqorida farzandning ota-ona oldidagi burchi haqida fikr yuritdik. Ota-onaning ham 
farzand oldidagi burchi nihoyatda katta va mas'uliyatlidir. Farzandlarning kelajakda qanday 
ma'naviyat egasi bo’lishi ko’p jihatdan ota-ona, u bergan tarbiyaga bogliq. qar bir ota-ona 
farzandi oldida o’z otalik, onalik burchini to’liq his etishi, unga javobgarligini ma'nan 
anglab etishi kerak. 
Sobiq sho’rolar davrida uzoq vaqt milliy va ma'naviy tarbiya chetga surib qo’yildi. 
Oqibatda bolalar tarbiyasida ota-ona mas'uliyati pasayib ketganligi hech kimga sir emas. 

---

Vaholanki bola, o’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasida ota-ona beradigan tarbiya juda 
muhim ahamiyatga ega. Farzand tarbiyasi quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishini har 
bir ota-ona yaxshi bilishi foydadan xoli bo’lmaydi. Birinchisi - nasl tarbiyasi, ya'ni bola 
tarbiyasi - bola tuqilmasdan uch-to’rt yil oldin boshlanishi kerak. Ya'ni bo’lqusi ona va 
otaning soqliqi, farzand tarbiyalashga mas'ulligini hisobga olish lozim bo’ladi. Bu - bola, 
farzand ko’rishni istagan ota-onaning bo’lajak farzandlari taqdiriga mas'uliyat bilan qarab, 
o’zlarining salomatliklarini yaxshilashlarini nazarda tutadi. Ikkinchi bosqich - homiladorlik 
davridagi parvarish. Bu masala o’ta muhim, o’ta ahamiyatli bo’lib, bizda bu eng qoloq soha 
bo’lib kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda homiladorlik davri tuqilajak inson taqdirining 
60 foizini belgilashi ko’zda tutiladi. Bu davrdagi chora-tadbirlar aksariyat ota-onalar 
tomonidan amalga oshiriladi. Uchinchi davr bola tuqilgandan to 6-7 yoshgacha bo’lgan 
davr. Shu davrga kelib, bola ma'naviyatining asosiy kurtaklari shakllanib bo’ladi. So’ng ana 
shu ma'naviy kurtaklarni parvarishlash va yanada rivojlantirish davri boshlanadi. 
Ma'naviy barkamollik, balki, beshikdagi allaning mazmunidan, bolani kiyintirish-u 
uni halol luqma bilan boqishdan boshlanishi mumkin. qazrati Bahouddin Naqshband 
aytganlaridek, insondagi yaxshi fe'llar, amollar halol luqmadandir. Demak, ota-ona 
farzandini halol luqma bilan boqsa, u farzand ma'nan pok va halol bo’lib voyaga etadi. Biz 
sho’rolar zamonida buni unutayozdik, ahamiyat bermadik, boz ustiga tarbiyani ham tuzum 
o’z manfaatlariga moslashtirib, uni o’z qo’liga oldi. 
Xulosa shuki, bola tarbiyasini dono xalqimiz aytganidek, u hali tuqilmasdan ota, ona 
va butun oila a'zolari hamjihatligida boshlashimiz lozim buladi. 
Olamda barcha narsa juft-juft bo’lib yaratilgan. Juft bo’lib yashash tabiat qonuni, 
taqazosi. Lekin oila bo’lib yashash barcha mahluqotlar orasida faqat odam nasliga xosdir. 
Oila jamiyatning birinchi va birlamchi buqini, zarrachasi. Jamiyat ana shu kichik 
zarralardan tashkil topadi. Er va xotin - ikki tirik vujudning, ikki olamning o’zaro ittifoqidan 
paydo bo’lgan uchinchi bir olam - bu oiladir. Agar oila tinch-totuv, ahil bo’lsa, olam tinch 
va obod. Aks holda, turmush do’zaxga aylanadi, oila zindonning o’zi bo’ladi, buning jabrini 
esa er va xotinning o’zigina emas, balki farzandlari, yaqinlari ham tortadi. 
Oila poklikka va soflikka, ikki tomonlama muhabbatga, sadoqat va vafodorlikka 
asoslanishi kerak. Bu farzandlar tarbiyasi uchun muhim omil hisoblanadi. 
Eng qadimgi odatimizga ko’ra, o’zbek oilasi ham to’ydan boshlanadi. Xalqimiz 
saxovatli xalq. Topganini el-yurt oldiga qo’ysam, deydi. Xalqimizni to’ysevarlikda ayblab 
bo’lmaydi. Agar ayblasak, o’z-o’zimizni kamsitgan bo’lamiz. To’y va ma'rakalarimizga 
o’rinsiz tosh otish insofdan emas. Lekin to’y bahona soxta obro’ olishga intilish, kimosharga 
isrofgarchilikka yo’l qo’yishni oqlab bo’lmaydi. To’y va ma'rakalarda musobaqa emas, 
xayr-saxovat va ma'naviyat qadriyatlarini mustahkamlash ustivor bo’lgani yaxshi. 
O’zbek oilasining tashqaridan sezilmaydigan o’ziga xos ichki qonun-qoidalari, 
axloqiy, ma'naviy mezonlari bor. quyida biz shulardan ba'zilari, turmush uchun zarurlari 
haqida to’xtab o’tishni lozim topdik, zero bu Siz kabi oila qurish oldida turgan yoshlar 
uchun foydadan xoli bo’lmas, degan niyatdamiz. Aytmoqchi bo’lgan gaplarimizni eshitgan 
bo’lsangiz, yana bir bor eshitsangiz foydadan xoli emas. 
Rizq-ro’z tongda har bir odamga, oilaga ulashiladi. Kimki qaflat bosib, o’rnida 
yotaversa, rizqidan quruq qoladi, deyiladi. Barvaqt turilsa, ish unumli, o’sha kun xayrli 
bo’ladi.... 
Yuz-qo’lni yuvmasdan hol-ahvol so’ralmaydi, yuz-qo’lni yuvgandan so’ng kichiklar 
kattalarga salom beradilar, ayollar nonushta tayyorlaydilar, qizlar-kelinlar hovli, eshik 
oldini supurib, suv sepib qo’yadilar... 
Ish yoki o’qishga oilaning tabarruk yoshlilaridan fotiha olib ketilishi axloq-odob 
doirasiga kiradi, qaytganda, avval ularga uchrashib, salom beriladi, hol-ahvol so’raladi... 
Oila odobiga ko’ra katta yoshlilar bolalarga, baloqatga etgan farzandlar, kelinlar katta 
yoshlilarga ochiq-sochiq holda ko’rinmaydilar, bachkana qiliq qilmaydilar, pardasiz 
so’zlarni aytmaydilar. Ko’chaga uy kiyimida chiqilmaydi va boshqalar. Aytaversak, o’zbek 

---

oilasining fazilatlari ko’p, qonunlarda belgilanmagan, ammo millatimizning qadriyatlariga 
aylangan tartib va talablari mavjud. Ularni farzandlarimiz o’zlashtirishi ham farz va ham 
qarzdir. 
Shunday qilib, oila - jamiyatning asosiy bo’qini. Oilada singdirilgan tarbiya, Vatan, 
el-yurt, mustaqillik, ozodlik haqida berilgan tushuncha, tasavvur bolaning murqak qalbida 
bir umr muhrlanib qoladi. Oila mustahkam, tinch, farovon, soqlom bo’lsagina, jamiyatda 
barqarorlik vujudga keladi. Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek, «Oilaning jamiyatdagi o’rni, 
tarbiyaviy-axloqiy ahamiyati, qadr-qimmatini anglab etmasdan, oilaga millat manfaati 
nuqtai nazaridan yondashmasdan turib, xalqchil mafkura yaratolmaymiz». Ya'ni ma'naviy 
sohadagi vazifalarimizni muvaffaqiyatli amalga oshiraolmaymiz. 
Shuning uchun ham mamlakatimizda oilani mustahkamlashga alohida e'tibor 
berilmoqda. Jumladan, Asosiy qonunimizning «Oila» deb atalgan 14-bobida quyidagi 
qoidalarni o’qish mumkin: 
«63-modda. Oila jamiyatning asosiy bo’qinidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida 
bo’lish huquqiga ega... 
64-modda. Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga etgunlariga qadar boqish va 
tarbiyalashga majburdirlar... 
65-modda. ...Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi» va boshqalar. 
Mustaqil Respublikamizda Oila munosabatlariga alohida ahamiyat berilayotganligini 
Oliy Majlisning birinchi chaqiriq o’n birinchi sessiyasida «Oila kodeksi» haqidagi 
qonunning qabul qilinishida ham ko’rishimiz mumkin. Davlatimizning oilaning rolini 
oshirishga qaratilgan siyosati albatta farzandlarimizning ma'naviyatini yuksaltirishida katta 
ahamiyatga ega bo’ladi. 
Adabiyot va san'at asarlari mustaqil respublikamiz fuqarolari ma'naviy dunyosini 
boyitish, ularni go’zal narsalarning hammasidan bahramand qilish kabi ajoyib 
xususiyatlarga ega. Ma'naviy qoyasi yuksak, badiiy jozibali adabiyot va san'at asarlari 
kishilar qalbiga tezroq yo’l topish, estetik hissiyotiga kuchli ta'sir qilish, hayotiy voqea-
hodisalarni chuqur mushohada etishga da'vat etish kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
Shuning uchun adabiyot va san'at asarlarining kishilarni yuksak ma'naviy-axloqiy ruhda 
tarbiyalashdagi badiiy ta'sir etishdek vositalik xususiyatidan imkoni boricha kengroq 
foydalanish muhim ahamiyatga egadir. 
Adabiyot va san'at asarlarining kuchi uning xalqchil va tushunarliligida, kishilar ichki 
- ruhiy dunyosiga emotsional ta'sir ko’rsata olishidadir. Ma'naviy barkamol avlodni 
tarbiyalashda adabiyot va san'atning ana shu xususiyatini hisobga olish muhimdir. 
Ma'naviy tarbiyada o’zbek xalqining boy ma'naviy merosidan keng foydalanish uning 
ta'sirchanligi, samaradorligini oshirishda muhim omil bo’la oladi. Yoshlarimiz ma'naviy 
tarbiyasida Yusuf xos qojib, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Lutfiy, Alisher Navoiy, 
Abdurahmon Jomiy, Mashrab, Muqimiy, Furqat, Abdulla qodiriy, Cho’lpon, Usmon Nosir 
kabi klassik shoir va yozuvchilarimiz asarlaridan foydalanishimiz ular qalbini, ruhiy 
dunyosini ma'naviy boyitishda katta ahamiyatga egadir. Ularning bizga qoldirgan boy 
badiiy-ma'naviy merosi o’zining chuqur falsafiy mazmuni, ahloqiy yo’nalishi bilan ajralib 
turadi. 
Klassik san'atkorlarimiz asarlarida halollik va poklik, to’qrilik, birovning haqiga ko’z 
olaytirmaslik, 
xiyonat 
qilmaslik, 
insonparvarlik, 
vatanparvalik, 
mehnatsevarlik, 
diyonatlilik, iymonlilik, halol luqma bilan kun ko’rish, ota-onani hurmat qilish kabi inson 
uchun zarur ma'naviy xislatlar yuqori badiiy saviyada bayon etilgan. 
Ma'naviy tarbiyada Pirimqul qodirov, Odil Yoqubov, Said Ahmad, O’tkir Xoshimov, 
Tohir Malik kabi yozuvchilarimiz; Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Oydin Xojieva, Omon 
Matchon, Rauf Parfi kabi shoirlarimizning asar va she'rlaridan ham keng foydalanish, badiiy 
asarlar, ulardagi qahramonlarning fe'l-atvori, axloqi, ma'naviy dunyosi to’qrisida suhbat, 
munozara o’tkazish katta samara beradi. 

---

Ma'naviy tarbiyada kishilar ongi, ruhiyatiga ta'sir etishda teatr san'atining ham roli, 
o’rni va ahamiyati, ta'sir etish doirasi imkoniyatlari cheksizdir. Biz teatr san'atini ikki 
tomoni charxlangan shamshirga o’xshatishimiz mumkin. U bir tomoni bilan kishilar qalbiga 
yoruqlik olib kirsa, uni yuksak ma'naviylik tomon yo’llasa, ikkinchi tomoni bilan esa inson 
qalbidagi nodonlik, jaholat ya'ni ma'naviyatsizlikka va jaholatga qarshi kurashadi. 
Teatr san'ati boshqa san'at turlari kabi obrazli - badiiy tabiati bilan inson qalbiga 
emotsional ta'sir ko’rsatish, uning ruhiy dunyosiga chuqur kirib borish, shu orqali ma'naviy 
dunyosini boyitish xususiyatiga ega. Mustaqillikni mustahkamlash, kishilarni yuksak 
ma'naviylik ruhida tarbiyalashda teatr san'atining ana shu xususiyatidan unumli foydalanish 
zamon talabi. Afsuski, kishilarimiz, shu jumladan yoshlarimizning teatr, kino san'ati, yoki 
san'atning boshqa turlariga bo’lgan qiziqishi unchalik etarli darajada emasligi kishini 
ajablantiradi. Teatr voqeligimiz, kishilarimiz turmushi, intilishi, qiziqishi, xatti-
harakatlarini hayajon bilan aks ettiradigan maydondir. U bir vaqtning o’zida ham so’z, ham 
musiqa, ham xatti-harakat orqali inson qalbiga ta'sir etish xususiyatiga egaligi bilan ajralib 
turadi. Shuning uchun teatr va kino san'atining bu xususiyatidan ma'naviy tarbiyada 
foydalanish katta samara berishi shubhasiz. Faqat ulardan samarali foydalanish lozim 
bo’ladi. 
Bunday asarlarni kishilar qalbiga kirib borishida televidenie imkoniyatlaridan 
foydalanishga alohida ahamiyat berish talab etiladi. Kishilarimiz «Otalar so’zi - aqlning 
ko’zi» kabi ko’rsatuvlarni sabrsizlik bilan kutganidek, ma'naviy yuksaklikka chorlaydigan, 
ya'ni jasorat va olijanoblikni, ma'naviy go’zallik va axloqiy poklikni, uluqvorlik, nafosat va 
ma'naviy qadriyatlarimizni tarqib etuvchi badiiy yuksak adabiyot va san'at asarlariga 
muhtojdir. Chunki, ular ma'naviyatimizni yuksaltiribgina qolmasdan, shuning bilan birga 
yoshlarimizga ilm egallashda, millat va vatanni taraqqiy ettirishda fidoyilik ko’rsatishda, 
zavq-shavq va ilhom baqishlaydigan vositalarning asosiylaridan biri hisoblanadi. 
Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda va yoshlarimiz ongiga milliy istiqlol qoyalarini 
singdirishda respublika ma'naviyat va ma'rifat kengashining olib borayotgan amaliy 
ishlarini ham a'lohida ta'kidlash lozim bo’ladi. Uning viloyatlardagi va Toshkent shahridagi 
bilimlarida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, talaba yoshlar bilan 
respublikamizning ko’zga ko’ringan adabiyot va san'at arboblarining uchrashuvlarini 
tashkil qilish, ko’zga ko’ringan olimlar ishtirokida turli ilmiy-amaliy konferentsiyalar 
uyushtirish kabi o’ta muhim ishlarni amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, bu kengash tomonidan 
ma'naviyat, tarbiya va ta'lim masalalariga baqishlangan ilmiy, ilmiy-ommabop risolalarni 
bosib chiqarayotgani va ularni yoshlar o’rtasida keng tarqibot qilayotganligini alohida 
ta'kidlash lozim bo’ladi. Bu kengash o’z faoliyati bilan mamlakatimizda tarbiya borasida 
olib borilayotgan umumiy ishga o’z hissasini qo’shib kelmoqda. 
Xulosa qilib aytganda, ma'naviy tarbiya bugungi kunning eng dolzarb masalasi. Bu 
ishga yurtimizning barcha ziyolilari - o’qituvchilar, jurnalistlar, yozuvchilar, vrachlar, 
artistlar, barcha rahbarlar birdek mas'uldirlar. Mamlakatimizda tarbiyani hozirgi zamon 
talablari darajasida olib borishda mavjud barcha imkoniyatlar va vositalardan samarali 
foydalanganimizdagina ma'naviyati yuksak yoshlarni tarbiyalashga erishish mumkin 
bo’ladi. 
Ota-onaning farzand oldidagi uluqligi nimadaq 
Birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh iborasining mazmunini izohlang. 
Ota-onaning farzandlar oldidagi burchi nimada deb bilasizq 
Farzandlarning ota-onalar oldidagi burchi nimada deb bilasizq 
Ota-ona va farzandlar mas'uliyati haqida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida 
nimalar ko’rsatilganq 
Ota rozi – xudo rozi iborasining mazmunini izohlang. 
Farzand tarbiyasini qaysi davrda boshlanishi haqida nimalar bilasizq 
Yaxshi fe'llar, yaxshi a'mollar – halol luqmadandir iborasini mazmunini izohlang. 
O’zbek oilasining ma'naviy-axloqiy jihatlari haqida nimalarni bilasizq 

---

Kishilarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda adabiyot va san'atning ahamiyati nimada 
deb bilasizq 
qaysi yozuvchi va shoirlar asarlarida o’zbek milliy ma'naviyatining o’ziga xos jihatlari 
o’z ifodasini topganq Ular milliy ma'naviyatimizning rivojlanishida qanday ahamiyatga 
egaq 
Vatanparvarlik haqida so’z yuritishdan avval Vatan tushunchasiga izoh berish 
maqsadga muvofiq. Vatan aslida arabcha so’z bo’lib, ona yurt ma'nosini anglatadi, shu 
ma'noda olib qaraydigan bo’lsak, O’zbekiston - o’zbek xalqining vatani, muqaddas 
sajdagohidir: 
Dunyo bo’ldi chamanim manim, 
O’zbekiston vatanim manim. 
Vatan - bu inson va uning avlod-ajdodlari kindik qoni to’kilgan muqaddas dargohdir. 
Vatan - bu ajdodlar maskani, el-yurt, xalq voyaga etgan, uning tili, tarixi, madaniyati, urf-
odatlari, qadriyatlari chinakamiga shakllanib, o’sib, kamol topib boradigan zamindir. 
Vatan deganda, hamisha o’zimiz tuqilib o’sgan, ko’z ochib ko’rgan, ta'lim-tarbiya olib 
voyaga etgan, necha-necha avlodu ajdodlarimiz yashab o’tgan, ularning aql-idroki, mehnati 
sarf qilingan yurt ko’z oldimizga keladi. 
Vatan ona kabi aziz va mukarramdir. Vatan insonga baxt-iqbol beradigan zamindir. 
Abdulla Avloniy aytganidek: «qar bir kishining tuqilib o’sgan shahar va mamlakatini shul 
kishining vatani deyilur. qar kim tuqilgan, o’sgan joyini jonidan ortiq suyar... Biz 
turkistonliklar o’z vatanimizni jonimizdan ortiq suyganimiz kabi, arablar arabistonlarini, 
qumlik issiq cho’llarini, eskimuslar shimol taraflar, eng sovuq qor va muzlik erlarni boshqa 
erlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi turonlik oson erlarga o’z 
vatanlarini tashlab hijrat qilurlar edi.» 
Vatan - bu xalqning o’tmishi, buguni va kelajagidir. Vatan - muqaddas qadriyat. 
Taraqqiyot vatandan boshlanadi. U insonning kindik qoni to’kilgan joy, insonni ijtimoiy 
etimlikdan asrovchi manzil, ma'naviy kamolot va fuqarolik maydoni, hayot maktabi, 
farovonlik va baxt-saodat o’choqidir. 
Inson uchun vatan yagonadir. Vatanning katta-kichigi ham, boy-kambaqali ham 
bo’lmaydi. Vatan tanlanmaydi. Vatan bizning molimiz emas. Shuning uchun ham u pulga 
sotilmaydi va sotib olinmaydi. Vatan in'om etilmaydi, qarzga berilmaydi. Vatan har bir 
fuqaro uchun muqaddas va betakrordir. Prezidentimiz Islom Karimov keltirgan iboradek, 
«Vatan - sajdagoh kabi muqaddasdir». Vatanni eng oliy ne'mat singari boshimiz uzra baland 
ko’tarib, har on va har soniyada uning tuproqini ko’zlarga surtib, unga ta'zim bajo 
aylashimiz farzandlik burchimizdir. Muqaddas xadisi shariflarda «Vatanni sevmoq 
iymondandir», deyilgan. Ya'ni iymoni but, vijdoni pok har bir inson vatanni sevadi, uni 
qanimlar ko’zidan asraydi, uning yashnashi va yashashi, hurligi uchun kurashadi. 
Vatan mehrini, vatan sehrini, uning mo’'tabarligiyu uluqvorligini so’z bilan ifodalash 
qiyin. 
qar bir barkamol inson vatan kamoloti va istiqboli, el-yurtining ozodligi va 
mustaqilligi uchun hamma narsani, hatto shirin jonini ham ayamaydi. Bu haqda mavlono 
Fuzuliyning, mening bitta hayotim bor, bordiyu mingta hayotga ega bo’lgan taqdirimda ham 
hammasini vatan uchun sarflagan bo’lur edim, deb aytgan so’zlari har birimiz uchun bebaho 
o’gitdir. 
Sho’rolar davrida milliy manfaat, vatanga, ona zaminga mehr-muhabbat degan his-
tuyqular asta-sekin so’na boshladi. «Vatan» tushunchasi mavhum bir umumiy holga kelib 
qolgandi. qamma narsa - «Umumsovet» manfaatiga qaratilgandi. qar bir millat, xalq ming 
yillardan beri yashab kelayotgan o’z vatani uchun qayqurishga haqli emasdi. 
Oxir oqibat shunga etdiki, sobiq Sovet davrida bu mamlakatda yashayotgan xalqlar, 
shu jumladan o’zbeklar ham o’z vatanida bevatan bo’lib yashashga majbur bo’ldilar. Buni 
O’zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov «Vatan umidi» she'rida shunday ifodalaydi: 
Agarchi ismim Erkin, 

---

Erki yo’q, bandi kishan bo’ldim. 
Ko’zim boqliq, dilim boqliq, 
Tilim yo’q, besuxan bo’ldim... 
Muazzam Sayhunu Jayhun - 
Labida tashnalab qoldim, 
Kiyintirdim jahonni, 
Jismim uryon, bekafan bo’ldim. 
Chekubdur Boburu Furqat 
Vatan hajrida afqonlar, 
Men ersam, ne qurbatkim, 
Vatanda bevatan bo’ldim. 
Olisda, oh diyorim deb 
Soqingan, ey vatandoshim, 
Dema sen, o’zni bebaxt, 
Baxti yo’q aslida man bo’ldim... 
Inson uchun na davlat va saltanat, na toju taxt, hech bir narsa Vatanga, el-yurt mehriga 
teng kelolmaydi. Vatandan judolik - inson uchun katta baxtsizlikdir. 
Inson istagan joyda bir parcha nonga qornini to’yqazishi mumkin. Lekin Vatanning 
o’rnini hech narsa bosolmaydi. Vatanda yashash haqiqiy baxtdir. 
Mustaqillik tufayli biz o’zimizning haqiqiy vatanimizni topdik. Bu mustaqillikning 
bizga bergan eng oliy ne'matidir. Vatani mustaqil xalqning o’zi ham mustaqil bo’ladi. Yurti 
ozod va erkin odamning erki o’z qo’lida bo’ladi. 
Tarix o’zbek xalqining hozirgi Siz kabi avlodi zimmasiga qoyat buyuk vazifani 
yukladi. Bu Vatanimiz kuch-qudratini mustahkamlash, uning dovruqini olam uzra yoyish, 
shuhratiga shuhrat qo’shishdir. Bunda esa vatan, Prezidentimiz aytganidek, Siz kabi fidoyi 
vatanparvarlarga tayanadi. qar birimiz o’zimizning yaratuvchilik, bunyodkorlik 
faoliyatimiz, halol mehnatimiz bilan o’zimizdan keyingi avlodlarga ozod va obod vatanni 
qoldirishimiz kelgusi avlodlar, nasl-nasablarimiz oldidagi burchimizdir. 
Milliy mustaqillik - xalqimizda, ayniqsa o’sib kelayotgan yosh barkamol avlodimizda 
vatanparvarlik to’yqularining tiklanishida muhim ahamiyat kasb etdi. qozirda 
vatanparvarlik o’zining qanday qirralari bilan namoyon bo’layotirq Vatanparvarlikning 
mohiyati nimalarda, qanday amaliy ishlar faoliyatida namoyon bo’ladiq Umuman 
vatanparvarlik nima, uni qanday tushunmoq kerak, u haqda donishmandlar nima deganlarq 
quyida ana shular haqida bahs yuritmoqchimiz. Avvalo, hozirgi o’zbek vatanparvarligi ota 
- bobolarimiz yaratuvchanlik ishining bevosita davomidir. Saodatli, baxtli, kelajagi buyuk 
O’zbekistonga hozir har daqiqada ulush qo’shmoq, vatanga muhabbat, vatanparvarlikning 
asl ko’rinishidir. Vatanga munosib farzand bo’lish, uning eri, suvi, eli bilan chambarchas 
boqliq ekanligimizni teran anglash, uni ardoqlash ham vatanparvarlikning bir ko’rinishi, 
qirrasi. 
Vatanparvarlikni eng oliy tuyqu sifatida o’tmish mutafakkirlari alohida qayd etganlar 
va o’zlari ham unga sodiq qolganlar. Endi ana shu qaydlardan ba'zilarini eslab o’tamiz. 
Tsitseron (Rumo notiqi va faylasufi). Bizga ota - onalar, bolalar, yaqin xesh-aqrobalar 
qimmatlidir, lekin muhabbat bobidagi barcha tasavvurlarimiz birgina «Vatan» degan so’zda 
mujassamlashgan. Vatanga nafi tekkudek bo’lsa, qaysi vijdonli odam u uchun jonini 
berishga ikkilanar ekan! 
Gegel (nemis faylasufi). Ma'rifatli xalqlarning haqiqiy jasorati Vatan yo’lida qurbon 
bo’lishga hozir ekanliklarida aks etadi. 
Bayron (ingliz shoiri). Kimki o’z yurtini sevmasa, u hech nimani seva olmaydi. 
Belinskiy (rus tanqidchisi). Kimki o’z Vataniga daxldor bo’lmasa, u insoniyatga ham 
dahldor emas. 
Gyugo (frantsuz adibi). O’z vataniga doq tushirish - uni sotish degan so’z. 

---

Vatan tuyqusi bo’lgan kishidagina vatanparvarlik jo’sh uradi. Prezidentimiz Islom 
Karimov aytganidek: «Vatanga muhabbat hissi odamning qalbida tabiiy ravishda tuqiladi. 
Ya'ni, inson o’zligini anglagani, nasl-nasabini bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat 
tuyqusini ildiz otib, yuksala boradi. Bu ildiz qanchalik chuqur bo’lsa, tuqilib o’sgan yurtga 
muhabbat ham shu qadar cheksiz bo’ladi». 
Vatanparvarlik deganda esa yana qo’yidagilarni anglash joiz: 
- o’z xalqini, tarixini yaxshi bilish va u bilan faxrlanish; 
- qadimiy obidalar, mislsiz imoratlar, ajdodlar yaratgan moddiy va ma'naviy 
meroslarni ko’z qorachiqiday asrash va avlodlarga taqdim etish; 
- xalqimizning, ajdodlarimizning go’zal va ma'noli urf-odatlar, rasm-rusum va 
udumlarini qadrlay bilish, ularni davom ettirish; 
- ajoyib vatandoshlar - ajdodlar nomi bilan, ularning uluq ishlari, ijodlari bilan 
faxrlanish, ularning ishlarini davom ettirish, ularga munosib voris bo’lish; 
- shunday ajoyib xalqqa, yurtga, uning boy tili va madaniyatiga mansubligi bilan 
faxrlanish; 
- Turonzaminni himoya qilib, tomirida oxirgi qoni qolguncha dushmanga qarshi 
kurashgan bahodirlarni, ayovsiz janglarda halok bo’lgan qahramonlar nomini yod etish; 
- asrimizning yigirmanchi, o’ttizinchi, qirqinchi, elliginchi va nihoyat saksoninchi 
yillarida xalqimiz, millatimizga qarshi uyushtirilgan qataqonlarda qamoq va surgun 
azoblarini boshidan kechirgan va halok bo’lgan minglab millatimiz gullarini unutmaslik; 
- bu aziz va go’zal vatanimizda yuksak e'tiqod bilan yashash, unga hamisha sadoqatli 
bo’lishdir. 
Vatanparvarlik hammamizning o’z ishimizga mas'uliyat bilan qarash, vatanning 
boyliklarini ko’z qorachiqiday asrash, boyliklariga boylik qo’shishga o’z ulushimizni 
qo’shish, ilm-fan cho’qqilari sari intilish va boshqalardir. 
Vatanparvarlik bir so’z bilan aytilganda o’z ijobiy ishlarimiz, bunyodkorlik 
harakatlarimiz bilan uning kuch-qudratiga, gullab yashnashiga imkon darajasida hissa 
qo’shish: 
- ona yurtimizda tinchlik, barqarorlik va osoyishtalikni saqlashga intilish 
vatanparvarlikning belgisidir; 
- vatanparvarlik – xalqaro munosabatlarda vatan, millat manfaatlarini birinchi o’ringa 
qo’yishdir. 
Vatanparvarlik haqida so’zlar ekanmiz, mustaqillik bizga in'om etgan 
vatanparvarlikning oliy ramzlari haqida so’zlamasdan iloj yo’q. Vatanparvarlikning oliy 
ramzlari xalqimiz, yoshlarimiz qalbidan mustahkam o’rin olayotganligi nihoyatda 
quvonchlidir. O’zbekiston Respublikasining Davlat bayroqi Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining Nyu-Yorkdagi qarorgohi oldida 180 tadan ortiq mustaqil davlatlar bayroqlari 
qatorida maqrur hilpirab turishini ko’rish va his etish naqadar katta baxt, insonni naqadar 
kuchli bir hissiyotga chulqab oladi... Prezidentimiz Islom Karimov juda to’qri ta'kidlab 
o’tganidek: «O’zbekiston fuqarolari uchun mustaqillikning muqaddas ramzlari – Davlat 
Gerbi, Davlat Bayroqi, Davlat Madhiyasi azizdir. Ular ona vatan - O’zbekiston 
Respublikasiga iftixor va cheksiz hurmat to’yqusini tarbiyalaydi». 
Davlatimiz mukofotlari - «O’zbekiston qahramoni» oliy unvoni, orden va medallar, 
faxriy unvonlar ham mamlakatimiz fuqarolarida o’z Vatanidan qururlanish to’yqularini 
oshirishga xizmat qiladi. 
O’z milliy valyutamiz so’mimiz ham vatanparvarlik ramzidir. 
Xullas, Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek: «O’zbekiston - muqaddas Vatan, 
ota-bobolarimiz yotgan er, o’zimiz yotadigan er. Farzandlarimizni shu zaminga sadoqat 
ruhida tarbiyalash, ularning qalblarida shu muborak zaminning har qarichiga mehru 
muhabbat uyqotish bugungi kunning eng ustivor fazilatlaridan biriga aylanayotgani 
hammamizni quvontiradi». 

---

Ikkinchi masalaning bayoni. Vatanparvarlik tushunchasi insonparvarlik tushunchasi 
bilan uyqundir. Vatanparvarlik uchun intilish, vatanparvarlik uchun kurashning zaminida 
insonparvarlik yotadi. 
Insonparvarlik bu o’zbek xalqi milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir. U purma'no va 
sermazmun tushunchadir. Insonparvarlik o’zbek xalqining ajralmas xislati tarzida ko’zga 
tashlanadi. qur'oni Karim insonparvarlik qoyalari asosiga qurilgan. Muhammad 
alayhissalom hadislari shu qoyalarga boy hikmatlar majmuasi sanaladi. Insonparvarlik 
kishilarning bir-biriga hurmatida, qadr-qimmatida, mehr-shafqatida, diyonatda, o’zaro 
ko’maklashuvda, hamdardlikda, boshqalar qayqusiga sherik bo’lib, quvonchidan va 
baxtidan sevinishda, xalq baxti va yutuqlaridan faxrlanishda ko’rinadi. 
O’zbek xalqining turmush tarzi, mehnat faoliyati, o’zaro munosabatlari, hamkorlik, 
hamdardlik, vafodorlik, bir-biriga suyanishi, yaxshi qo’shnichilik, bolajonlik, ota-onaning 
bolaga, bolaning ota-onaga hurmati, sadoqati kabi qadriyatlari insonparvarlik qoyalari bilan 
suqorilgan. O’zbek xalqi bir umr mehr-shafqatli bo’lgan, barchaga yordam qo’lini cho’zgan. 
O’zbek xalqi o’zining insonparvarligini fashizmga qarshi kurash yillari etim bolalarning 
boshini silab o’z tarbiyasiga olib yorqin namoyon etdi. 
O’zbek xalqi doimo umuminsoniyat dardini kuylab kelgan. Al-Xorazmiy, al-Beruniy, 
Ibn Sino, az-Zamahshariy, Pahlavon Mahmud, Alisher Navoiy, Ogahiy asarlaridagi qoyalar 
- insonparvarlik ruhi bilan ajralib turadi. Xususan, Navoiy ijodida insonparvarlik alohida 
ahamiyat kasb etadi. Uningcha, vatanga, xalqqa sadoqat eng avval uning taqdiri ustida 
qamxo’rlikdan iboratdir. Insonga nisbatan beparvolik, uning taqdiri va baxtu saodati 
ustidagi qam emaslik sharafli inson uchun tamomila yotdir. Navoiyning barcha-barchani 
insonga qamxo’r bo’lishga chaqirgan, insonparvarlikni kuylagan qo’yidagi bayti asrlar osha 
hammamiz uchun ibrat yangliq yangrab turibdi: 
Odami ersang, demagil odami, 
Oniki, yo’q xalq qamidin qami. 
Navoiy ijodida bu mavzuning alohida o’rin egallaganligi tahsinga sazovordir. U 
nafaqat badiiy ijodda, balki o’z amaliy faoliyatida ham yuksak insonparvarlikka sodiq 
qolgan mutafakkirdir. U xalq uchun, el-ulus uchun, beva-bechora, etim-esirlar uchun 
madrasalar, tabobat xonalar, shifo maskanlari qurdirgan. Doshqozonlarda ovqat pishirib 
tekinga tarqatgan. Dardmanlarga bepul tabobat ko’rigi uyushtirib tibbiy yordam bergan. 
Bunday insonparvarlik namunasidan hammamiz har qancha o’rnak olsak arziydi. 
Mustaqil O’zbekiston otliq davlatimizning butun siyosati insonparvarlik qoyalari bilan 
suqorilganligi va uni amaldagi namunasi ekanligi bilan har birimiz har qancha faxrlansak 
arziydi. Jumhuriyatimiz hokimiyati inson huquqlari va demokratiyaga oid masalalarni 
maxsus qonun bilan belgilab qo’yibdi. 
Prezidentimiz va O’zbekiston davlatining eng uluqvor va insonparvarlik qoyalaridan 
biri – ichki va tashqi tinchlik siyosatidir. Inson tuqilgan ekan, u yashashi kerak. Yashash 
uchun tinchlik zarur. Demak, davlatimizning tinchlik siyosati insonparvarlik siyosati 
mazmuni bilan yo’qrilgan. 
O’zbekiston davlatining ekologik siyosati ham insonparvarlik mazmuni bilan 
boqlangan. Ekologiya buzilar ekan, inson salomatligi yomonlashadi. Inson nosoqlom ekan, 
bu jamiyatdagi nosoqlomlikni keltirib chiqaradi. Mamlakatimizda «Soqlom avlod uchun» 
dasturining ilgari surilganligi insonparvarlikka qaratilgan katta tashabbusdir. Mustaqil 
O’zbekiston o’z halqining salomatligi haqida qayqurar ekan, bunga milliy boylik sifatida 
qaraydi. 
1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 
o’zining insonparvarlik qoyalari bilan ajralib turadi. Bu haqda Islom Karimov shunday 
yozadi: «Shu ko’hna zamin odamlari ko’nglida ustivor bo’lgan adolat, haqiqat, iymon, 
mardlik, tantilik, baqri kenglik kabi uluq xislatlar bu muborak hujjatdan munosib o’rin 
olgan». Bu tarixiy hujjatda insonparvarlik o’z ifodasini to’la topgan. Chunonchi: «39-
modda. qar kim qariganda, mehnat layoqatini yo’qotganda, shuningdek boquvchisidan 

---

mahrum bo’lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta'minot olish 
huquqiga ega. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman 
belgilab quyilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas». 
Davlatimizning asosiy qonuni o’zining insonparvarlik kafolati ustivorligi tufayli xalq oldida 
katta obro’-e'tiborga ega. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti ilgari surgan islohatlarning muhim tamoyilidan 
biri ijtimoiy siyosatga qaratilgani bilan ajralib turadi. Bu to’qrida Islom Karimov shunday 
yozadi: «Islohatlarimizning muhim tamoyillaridan biri - aholining kam ta'minlangan 
tabaqasi, ya'ni qariyalar, nogironlar, bolalarini muhofaza qilish, ularni puxta himoyalashdir. 
Yoshlarning bilim olishi, kasb-hunar egallashi, ish bilan ta'minlanishida har tomonlama 
yordam berish davlatimizning muqaddas burchidir». Bu erda Prezidentimiz Islom 
Karimovning insonparvarlik fazilati namoyon bo’lgan. 
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan 1997 yilni «Inson manfatlari»; 1998 yilni 
«Oila»; 1999 yilni «Ayollar»; 2000 yilni «Soqlom avlod» yili deb belgilanishida ham 
chuqur insonparvarlik ma'nosi yotadi. 
Insonparvarlikning ko’rinishlaridan biri bu insonni uluqlashdir. Inson tabiatning 
gultoji. U har qancha maqtovga loyiq zot sanaladi. Bu haqda qur'on va hadislarda, 
mutafakkirlar ijodida ajoyib, ibratli fikrlar aytilgan. Biz bu o’rinda «Sharq Gegeli» degan 
sharafli nomga sazovor bo’lgan faylasuf shoir, mutafakkir Mirzo Abdulqodir Bedil 
so’zlarini keltirish bilan cheklanamiz. Bedil insonni irqiy, milliy, diniy e'tiqodlaridan qat'iy 
nazar hurmat va ehtiromga sazovor zot deb biladi va bu haqda shunday deydi: «qar kimki, 
hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u mal'undir». qanday ajoyib fikr! Ushbu fikr har 
qanday davr uchun ham adolatli, ardoqli va olijanobdir. 
Mustaqil Respublikamiz fuqarolari, xususan yoshlari ruhiyatida vatanparvarlik va 
insonparvarlik tuyqularini shakllantirish, ularni rivojlantirish demokratik, adolatli va 
xuquqiy jamiyatni barpo etishning muhim kafolati sanaladi. Shuning uchun vatanparvarlik 
va insonparvarlik tuyqularini shaklantirish butun tarbiyaviy ishimizning muhim 
yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqi lozim. 
Uchinchi masalaning bayoni. O’z millatiga sadoqatli bo’lish millatparvarlik bilan 
hamohang tushunchadir. Millatparvarlik bu har bir inson uchun yuksak burch sanaladi. O’z 
millatini sevmagan inson o’zini ham, Vatanini ham seva olmaydi. Millatparvarlik o’z 
millatini boshqa millatlardan ustun qo’yish yoki kamsitish kabi (millatchilik va shovinizm) 
jirkanch harakatlardan tubdan farq qiluvchi tuyqudir. Millatparvarlik o’z millatining 
birligini mustahkamlash, o’z tili, urf-odatlari, an'analarini rivojlantirish, qadriyatlar va 
meroslarni ko’z qorachiqiday asrash, o’z millatining kelajagi uchun xizmat qiluvchi aql-
zakovat (intellektni), salohiyatni (potetsial) rivojlantirish va milliy tarbiyani amalga oshirish 
yo’lida fidoyi bo’lishdir. 
Milliy o’zlikni anglashning muhim omili bo’lgan millatparvarlik tuyqusini 
shakllantirishda yaqin o’tmishda millatimiz manfaatlarini ko’zlab millatparvarlikning 
yorqin namunasini ko’rsatgan millatimizning sodiq farzandlari amalga oshirgan ishlarni 
tashviqot qilish katta ahamiyatga ega. Bugun F. Xo’jaev, A.Ikromov, A. qodiriy, U.Nosir, 
A.Fitrat, I.Mo’minov, X.Abdullaev, Sh. Rashidov kabilarning nomlari millatparvarlikni 
o’zida yorqin mujassam etganligini yoshlarga tushuntirishimiz lozim. Ularning har biri 
Sho’rolar tuzumining eng murakkab, eng qiyin sharoitida millatimizning manfaatini, qadr-
qimmatini, or-nomusini, tarixini, madaniyatini va ma'rifatini himoya qildilar. 
Millatimizning mustaqilligi uchun jon fido etdilar. Ulardan birlari millatimiz sharafini 
himoya qilibgina qolmay, uni jahon uzra ko’z-ko’z qilishda o’zlarini ayamadilar. Yana 
birlari esa ona zaminda millatimiz orasidan ulkan kadrlar etishib chiqishiga jonbozlik 
ko’rsatdi, boshqa birlari esa, yurtimizdan tashib ketilgan xomashyolar o’rnini to’lqizish 
uchun markazdan ko’proq texnika, texnologiya, fan yutuqlarini, mablaqlarini olib kelish 
yo’lida faollik ko’rsatdi. 

---

Bugun mustaqil O’zbekistonning jahonda o’z munosib o’rnini topishi, 
millatimizmining qadr-qimmatini joyiga qo’yish ona zaminda yashayotgan barcha millat va 
elatlar vakillari bilan barqaror rivojlanish yo’lida faoliyat ko’rsatayotgan O’zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov nomi millatparvarlikning yorqin ifodasi sifatida 
xalqimiz qalbidan chuqur o’rin olgan. 
Millatimizning mustaqilligi uchun kurashgan qanday millatparvar farzandlarni 
bilasizq 
Mazkur masala echimi ko’p qirrali. qo’yilgan masalani har kim o’z ma'naviy dunyosi 
o’lchami bilan o’lchab, shunga yarasha xatti-harakat qiladi. Insonning chin ma'nodagi 
insonligi - uning iymoni, diyonati, mehr-oqibati, pokligi va halolligi, kamtarligi va 
boshqalar bilan o’lchanadi. Buni biz umumiy tarzda insoniylik tushunchasi bilan 
ifodalashimiz mumkin. Insoniylik esa faqat iymonli insonlardagina bo’ladi. Biz bu o’rinda 
hamma kishilar uchun umumiy tarzda tegishli bo’lgan masalalar ustida baholi qudrat fikr 
yuritamiz. Agar biz iymon tushunchasining mohiyatini to’qri anglab, tushunib olsak, 
iymonni izohlovchisi bo’lgan diyonat, mehr-oqibat, poklik va halollik, kamtarlikning ham 
mohiyatini bilib olamiz. Faqat iymonli kishilargina poklik va halollik, diyonat, ezgulik, 
mehr-oqibat yo’lida bo’ladilar. Shuning uchun ham mazkur masalada iymon tushunchasini, 
uning mohiyatini keng qamrovli asosda bayon qilishni maqsadga muvofiq deb bildik. 
Iymon arabcha so’z bo’lib, luqaviy ma'nosi - ishonch demakdir. Shariatda esa janob 
payqambarimiz Muhammad alayhissalom Olloh tarafidan keltirgan barcha xabarlarga til 
bilan iqror bo’lib, dil bilan tasdiqlashga iymon deyiladi. Ya'ni qur'oni Karim va qadisi 
Shariflar orqali Olloh to’qrisida, jannat, do’zax, qiyomat kabilar haqida berilgan xabarlarga 
ishonch - iymondir. 
Ma'naviy-axloqiy fazilat sifatida esa iymon faqat odamzotgagina xos ruhiy xodisa 
jumlasiga kiradi. Inson, odamzotdan tashqari hech bir maxluqotda iymonning o’rni-tagi 
ham yo’q. Binobarin, odamzot jamiki boshqa jonzotlardan biron bir narsaga ishonib, uni 
muqaddas deb bilishi, ya'ni iymon keltirishi bilan ajralib turadi. Iymon kishi 
ma'naviyatining, axloqining o’q ildizi, poydevori, negizidir. Iymondan mahrum kimsaning 
aqli nechoqli o’tkir, irodasi naqadar cho’ng bo’lmasin va shular tufayli o’zligidan qanchalik 
maqrurlanmasin, u chinakam insonlar qatoriga hech qachon kiritilmagan, kiritilmaydi ham. 
Zero, iymonsiz odam na Ollohdan qo’rqadi va na bandalardan uyaladi. U o’z nafsining 
itoatkor quli bo’lib, har qanday razolat va pastkashliklardan qaytmaydi. Olloh hammamizni 
shundan asrasin. Buning uchun iymon yo’lini tutishimiz lozim. 
Iymonning mohiyati azaldan olam va odamzotning kelib chiqishi, odamning olamdagi 
o’rni qanday, inson umrining ma'nosi nimada, zoti bashar nimaga da'vat etilgan, u nimalarga 
qodiru, nimalarga noqodir singari muammolar tashkil etib keladi. 
qamma dinlarda iymonga alohida e'tibor beriladi. Iymon barcha dinlarning ustuni 
sanaladi. Chunonchi, zardushtiylik iymoni uch tayanchga: niyat - fikrning sofligiga, 
so’zning sobitligiga, amallarning insoniyligiga suyanadi. Iymonli kishi o’qrilik va 
talonchilikdan, o’zgalarning mol-mulkiga ko’z olaytirishdan, birovnig haqiga xiyonat 
qilishdan, boshqacha aytganda, o’zligiga, ya'ni o’z iymoniga xilof, zid ish qilishdan o’zini 
tiya biladigan komil insondir. Iymonli odamga yuqorida qayd etilgan hodisalarni qilma, 
gunoh bo’ladi deb tarqib qilishning hojati yo’q. 
Bundan 1400 yil muqaddam Ollohning irodasi bilan Muhammad alayhissalom 
faoliyatlari tufayli bunyodga kelgan islom ta'limotiga ko’ra, iymon mohiyatini qur'oni 
Karimning quyidagi surasi ochib beradi: «Amantu billahi va malaikatihi va kutubihi va 
rosulihi val yavmal oxiri va qodari xayrihi va sharrihi minallohi taolo val ba'si ba'dal mavt 
haqqun. Ashhadu alla ilaha illallohu va ashxadu anna Muhammadan abduhu va rasuluh». 
Mazkur suraning ma'nosi esa taxminan shunday: «Chin ko’nglim ila iymon keltirdim: 
Ollohi taologa va uning farishtalariga va uning kitoblariga va uning payqambarlariga ham 
bu dunyo yo’q bo’lib oxirat kuni bo’lmoqiga va qadarga, ya'ni yaxshi va yomon ishlar har 
qaysisi ilohi taolodan bo’lmoqligiga va o’lgandan so’ng qabrdan tirilib va bularning 

---

hammasi haqiqat ekaniga. Dilim birla guvohlik berurman, albatta Ollohdan o’zga hech 
ma'bud yo’qdir. Yana guvohlik beraman, albatta Muhammad Ollohi taoloning bandasi va 
barcha bandalariga din ahkomlarini o’rgatmoq uchun yuborgan payqambaridur». 
qozirgi kunda Er yuzida diniy iymonning bir talay turlari bo’lib, jahon ahllari aro keng 
taralgani to’rttadir: buddaviy iymon, iudaviy iymon, isoviy iymon, islomiy iymon. Bu 
iymon turlari mazmun jihatdan farqlansa-da, ammo mohiyatan birdir. U ham bo’lsa, biron-
bir narsa va qoyani benihoya sharifu muqaddas, azizu mukarram bilib, kundalik faoliyat va 
xulq-atvorda ana shu e'tiqoddan kelib chiqib, xatti-harakat qilishdan iboratdir. Binobarin, 
jamiki iymon turi kishi amaliy faoliyat va xulq-atvori dasturi sifatida namoyon bo’ladi. 
Diniy iymon bilan birga inson tajribasi, bilimi tufayli yuzaga kelgan dunyoviy iymon 
ham bor. Dunyoviy iymon mazmunini olam va odam haqida so’nggi ikki yarim ming yil 
mobaynida kashf etilgan ilmiy-falsafiy bilimlar, mehnat ahlining to’plagan hayot tajribasi, 
ijtimoiy xotirasi, turli-tuman udumlar, urf-odatlar, rasm-rusumlar, an'analar va ular 
zamiridagi bilimlar tashkil etadi. Dunyoviy iymonning o’zagi odamiylikdan iborat bo’lib, 
uning tarkibiga kiradigan unsurlar, qirralar, jihatlar qoyat turli-tumandir. Odamiylik 
deganda xalqimiz uzoq tarixi davomida turli sinovlardan o’tib sayqal topib kelayotgan va 
faqatgina ijobiy fazilatlar tarzida e'zozlanadigan axloqiy qadriyatlarni tushunsak bo’ladi. 
Odamiylik qoyasi xalqimizning butun turmush tarziga, urf-odatlari hamda an'analariga, 
uning mislsiz boy oqzaki va yozma ijodiga, mumtoz adabiyotimiz va san'atimizga singib 
ketgan bo’lib, hozircha chuqur o’rganilib umumlashtirilgani yo’q. «Odam bo’lish oson, 
odamiy bo’lish qiyin», «Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l», «O’zingga ravo 
ko’rmaganni boshqaga ravo ko’rma», «Yomon o’z qamida, yaxshi - el qamida» singari 
hikmatlarda ajdodlarimiz ardoqlagan insoniylik qadriyatlarining bir zarrasigina aks etgan, 
xolos. 
Diniy va dunyoviy iymonning mohiyatida andak tafovut bo’lsa ham, ularning 
mazmuni va shakliy tuzilishi bir xil. Chunonchi, diniy iymonda ko’proq Ollohga, dunyoviy 
iymonda esa odamiylikka, chin insoniylikka urqu beriladi. Ularning har ikkovi ham aslida 
kishini chinakam, bosh harflar bilan yoziluvchi INSON bo’lib tarbiya topishiga qaratilgan. 
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, mustamlakachilik va qaramlik, qataqonlik yillari 
xalqimizning ming yillar davomida tarkib topgan ham diniy, ham dunyoviy-axloqiy 
iymoniga qaqshatqich zarba berildi. Olis moziydan quvvat olib tobora ravnaq topib 
kelayotgan diniy iymon nazariy jihatdan kommunistik mafkuraning ashaddiy dushmani 
deya e'lon etilib, amaliy jihatdan ayovsiz ta'qib va tazyiq ostiga olindi, turli yo’llar bilan 
tahqirlandi, iymoniga sodiq bo’lgan minglab dindorlar, avvalo, ruhoniylar jismonan yo’q 
qilib yuborildi. 
Dunyoviy iymon esa mash'um sinfiylik mezoniga solinib soxtalashtirildi, buzib talqin 
etildi. Oqibat shunga olib keldiki, hatto eng yaqin tuqishganlar, ya'ni ota-ona, ona-bola, aka-
uka, opa-singillar - hamma-hammasi bir-biriga ashaddiy dushman qilib qo’yildi. 70 yil 
mobaynida kishilarimiz ham diniy, ham dunyoviy iymoniga zid qayriinsoniy ruhda 
tarbiyalanib keldi. Millatimiz kishilari orasida o’z iymoniga qarshi zamona zo’ravonlariga 
yaltoqilik, xushomadgo’ylik, chaqimchilik, ta'magirlik, poraxo’rlik, qirromlik, 
xiyonatkorlik, riyokorlik, xullas til bilan dilning, dil bilan amalning boshqa-boshqaligi, 
iymoniga zid singari axloqiy illatlar bolalab ketdi. Diniy va dunyoviy iymon mayib-majruh 
holatga keltirildi. 
Iymon kishilik hayotida shu qadar hal etuvchi mavqega egaki, usiz chin ma'nodagi din 
ham, axloq ham, inson ham, demakki jamiyat ham bo’lmaydi. 
Yuqorida aytganimizdek, dunyoviy iymonda ko’proq inson axloqidagi odamiylikka 
urqu beriladi. Kundalik hayotda iymon so’zi keng qo’llaniladi. Bunda ko’proq dunyoviy 
iymon ma'nosi ko’zda tutiladi. Chunonchi xalqimizda ayrim kishilarning o’ta axloqsizlik 
xatti-harakatiga nisbatan «iymonsiz» degan haqoratomuz ibora ishlatiladi. Bu haqorat 
zamirida Ollohga ishonch-e'tiqodi yo’q, xudodan, dindan qaytgan, xudosiz ma'nolaridan 
tashqari vijdonsiz, vijdonfurush, yaramas, razil, diyonatsiz kabi dunyoviy iymon ham aks 

---

etgan. Bu shunday ashaddiy diniy va dunyoviy haqoratki, o’tmishda shu haqoratga asossiz 
duchor bo’lgan oriyatli kishilar haqorat etuvchi kimsa ustidan qoziga shikoyat qilishgacha 
borgan. Iymoni yo’q kishilar esa mahalla-ko’yda, yaqin kishilari orasida la'natlangan 
hisoblangan, unday kishilar bilan muomala qilinmagan, oxir-oqibatda oriyati dosh 
berolmasa ko’chib ketishgacha borilgan...... 
Bizningcha, zamondoshimiz bo’lmish odamlarni, Siz kabi yoshlarni iymonli sifatida 
quyidagicha tavsiflashimiz mumkin: e'tiqodli, o’zining aniq maslagiga ega, taqvodor, 
hamiyatli, oriyatli, or-nomusli, sharm-hayoli, vijdonli, andishali, insofli, kamtarin, halol va 
pok, to’qri so’z kabi fazilatlar sohibidir. 
Demak, insoniylikning muhim shartlari - diyonatlilik, mehr-shafqatlilik, poklik va 
halollikni iymon tushunchasi o’z ichiga oladi. Chunki, faqat iymon sohibi bo’lgan 
insondagina diyonat, mehr-shafqat, poklik va halollik bo’ladi. Iymonsiz kishilardan uni 
kutish mumkin emas. Ana shu va boshqa fazilatlar bo’lmagani uchun ham ba'zi odamlarga 
nisbatan iymonsiz so’zini ishlatamiz. 
Ikkinchi masalaning bayoni: Endi iymonlilikning ba'zi kategoriyalarini qisqa 
izohlashga o’tamiz. Ularning mazmuni, mohiyati va amaliy ahamiyatini chuqur anglab 
olmoqlik va o’zimizning kundalik xatti-harakatimizda amal qilmoqlik bizni har damda 
yuksak insoniylikka, komillikka tomon eltadi, demakki iymonimiz mustahkamlana boradi. 
Iymonning boshi - taqvo. Taqvo - har noto’qri ishga qo’l urishda - Ollohdan qo’rqish, 
yomon ishlardan saqlanish. Ollohdan qo’rquvchi banda oilada, jamiyatda halol yashaydi, 
haromga qo’l urmaydi, oxiratda javob berishini o’ylab, birovning haqiga xiyonat qilmaydi, 
to’qri bo’ladi, poraxo’rlik qilmaydi, qasamxo’r bo’lmaydi, birovni aldamaydi, yolqon 
gapirmaydi, kishilarga, vatanga xiyonat qilmaydi va boshqalar. Ilohi hammamizga ham 
taqvodor bo’lish nasib etsin. Bu o’zimizga boqliq. Sharm-hayo ham iymonlilik belgisi 
sanaladi. Sharm - bu so’z har bir odamning nojo’ya, yomon xatti-harakatlardan o’zini tiya 
olish, uyalish hissi. qadisi shariflarda aytilishicha, odam, eng avvalo o’zidan uyalishi kerak. 
Nojo’ya, yomon qilmishi, xatti-harakati uchun o’zidan uyalgan odam o’zgaga ham nojo’ya 
xatti-harakatni ravo ko’rmaydi. O’zidan uyalmagan odamda sharm bo’lmaydi. Demak, 
sharm odam o’z nojo’ya harakati uchun o’z vijdoni, diyonati oldida javob berish hissi, desak 
bo’ladi. 
qayo - bu o’zbekcha uyat demakdir. qayosiz, behayo deyilganda, uyatsiz ish qilganda 
xijolat chekmaydigan, odob - axloqsiz kishi tushuniladi. qayo erkak kishiga nisbatan 
ayollarda tabiatan ko’proq bo’ladi. Erkak kishi bemalol aytadigan ba'zi so’zlarni, ayollar 
turli andisha va uyalish tufayli ayta olmaydilar, hayo ularga yo’l bermaydi. qayoli bo’lish, 
bu faqat uyatli so’zni aytmaslikda emas. U bundan ham ko’ra kengroq ma'no va mazmunga 
ega. Sharm-hayoli bo’lish insonni hayvon singari tubanlashib ketishdan saqlaydi. O’z 
nojo’ya xatti-harakatidan uyalish hissi faqat odamlargagina xos xususiyat. Farzandlarimizni 
sharm-hayoli qilib tarbiyalash oiladan boshlanadi. U milliy tarbiyaning muhim jihatini 
tashkil etadi. 
Iymonli bo’lishning belgilaridan biri or-nomus hisoblanadi. Or qilish odamning o’ziga 
nomunosib yoki ep ko’rmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish, uyat va nomus qilish 
tuyqusidir. Or yana biror narsadan hazar qilishni ham bildiradi. 
Oriyat esa or-nomusdan tashqari izzat-nafs, qadr tuyqusidir. Odatda oriyatli odamlar 
o’zlari va oilalarining, tuqishganlarining izzat-nafsi, qadri, hurmatini yuksak tutib, 
boshqalar tomonidan toptalishi, haqorat qilinishi va hurmatsizlanishiga loqaydlarcha qarab 
turmaydi, turolmaydi. 
Nomus - bu iffat, bokiralik ma'nolaridan tashqari kishining o’z mavqeini saqlash, 
uluqlash va ardoqlash, xijolat tortish tuyqusini, oila va ajdodlar sha'niga doq tushirmaslik 
ma'nosini ifodalaydi. Ko’pincha, biror kishini, uning oila a'zolarini, ajdodlarini nohaq 
haqoratlasalaru, u kishi bunga beparvo, loqaydlarcha tursa, undaylarga qarata senda or-
nomus, oriyat bormi o’zi, deb xitob qilinadi. Bizning ota-bobolarimiz, xalqimiz qadimdan 
or-nomusli, oriyatli bo’lib kelgan, shuning uchun ular o’z yurtini, uning tuproqini, onalari 

---

va farzandlarini boshqa bosqinchilar tomonidan toptalishini o’zlari uchun or deb bilganlar. 
Ko’rinadiki, or-nomus, oriyat mohiyatida vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyqulari yashirinib 
yotadi. 
Iymonli bo’lishning yana bir belgisi odamning diyonatli, vijdonli bo’lishidir. Diyonat 
va vijdon bir-biriga yaqin tushuncha. Diyonat va vijdon odamlardagi insof tuyqusiga 
hamohangdir. Diyonat va vijdon kishining kundalik faoliyati, qilmishi, fe'l-atvori uchun 
avvvalo o’zi oldida, qolaversa oila, jamoat, jamiyat va vatan oldida ma'naviy mas'uliyat his 
etishidir. Vijdonli, diyonatli kishi nohaq, adolatsiz ishlardan qazabga keladi, ularga qarshilik 
bildiradi; o’z faoliyatining yaxshi tomonlaridan qanoatlanib xursand bo’lsa, yomon 
tomonlaridan norozi bo’lib, ruhan eziladi, vijdon azobiga uchraydi. O’zini bilgan odamga 
vijdon azobidan oqirroq jazo yo’q. Shuning uchun xalqimizda vijdon azobi go’r azobi degan 
maqol bor. Bu maqolning tagida chuqur ma'no yotadi. 
Mehr-shafqatlilik ham iymonning belgilaridan biridir. Yuqoridagilar kabi mehr-
shafqat ham xalqimizga xos xususiyat sanaladi. Mehr-shafqat odatda etim-esir, qarovsiz 
qolgan qariyalar, qariblarga, nogironlarga nisbatan moddiy va ma'naviy yordam ko’rsatish 
tuyqusi, desak bo’ladi. Bizning mustaqil Respublikamiz rahbariyati ota-bobolarimiz 
udumini davom ettirib, bozor munosabatlariga o’tish sharoitida ota-onasiz, qarovsiz qolgan 
bolalar va hech kimi yo’q qariyalar, shuningdek nogironlarga nisbatan yuksak mehr-
shafqatlilik namunasini ko’rsatayotir. 
O’zbekiston mustaqillikka erishgan shu kunlarda odamlarda, ayniqsa yosh avlodda 
poklik va halollik odobini mustaqillik ruhida shakllantirish vazifasi turibdi. Insonning 
insonligi uning pokligi va halolligi bilan o’lchanadi. Shuning uchun ota-bobolarimiz 
hamisha pok va halol bo’lishga da'vat etib kelishgan, halol bilan xaromni farqlash to’qrisida 
nasihat qilishgan. Bu musulmon odami, xususan o’zbek xalqi axloq-odob qonuniyatining 
asosini, boshqacha aytganda iymonning negizini tashkil etadi. Poklik va halollik esa 
iymonning asosiy belgilaridan biridir. Poklik va halolliksiz iymonli bo’lish mumkin emas. 
Iymonli bo’lishning o’zi esa insonning pokligi va halolligiga yo’qrilgandir. Pok va halol 
bo’lmagan odamdan ezgulik chiqmaydi, unda mehru-shafqat, oriyat, nomus, sharm va hayo 
bo’lmaydi. Ko’rinadiki, iymonning barcha belgilari asosida poklik va halollik yotar ekan. 
Mana shuning uchun ham bizning ota-bobolarimiz poklik va halollikka alohida e'tibor 
berganlar. 
qalol bu insonlar uchun ruxsat qilingan yaxshi, ijobiy ishlar, xatti-harakatlar 
majmuasidir, mehnat evaziga topilgan narsalar, shuningdek pok va toza oziq-ovqatlar 
sirasidir. qalollikning yanada kengroq ma'nodagi jihatlari bu turmushdagi halollik, o’zaro 
muomala-munosabatdagi halollik, jamoa orasidagi halollik, savdo-sotiqdagi halollik, 
do’stlar o’rtasidagi halollik va shu kabilardir. Yuragi, qalbi pok va toza, halol yo’ldan 
yurgan insonlar hamisha xotirjam bo’ladi, ko’ngli ravshan, doimo sihat-salomat yuradi. 
Xorazmlik qomusiy olim, buyuk alloma Mahmud az-Zamahshariy bu haqda shunday deb 
nasihat qiladi: «qalol va pokiza kishi doimo xotirjamu tinchlikdadir, birovga xiyonatu 
yomonlik qiladigan kishi esa halokatga giriftordir». 
qayot, asosan oiladan boshlanadi. O’zbek xalqida «qush uyasida ko’rganini qiladi», 
degan naql bor. Demak, ota-ona pok va halol bo’lsa, farzandi ham shu ruhda kamol topadi. 
Farzanddagi yaxshi fe'l va amallar halol luqmadandir. 
Xulosa shuki, poklik va halollik iymonli bo’lishning asosiy shartidir. Insondagi yaxshi 
yoki yomon illatlar uning iymoniga, ya'ni pokligi va halolligiga boqliq. Inson iymonining 
pokligiga doimo shayton rahna solib, uni yo’ldan adashtirmoqchi, noshar'iy yo’llarga 
solmoqchi, halollik, poklik yo’lidan urmoqchi bo’lib qalbida qulqula uyqotishga harakat 
qiladi. Shuni yaxshi esda saqlashimiz kerakki, poklik va halollik yonida doimo uni shu 
yo’ldan ozdirmoqchi bo’lgan shaytoniy vasvasa hamroh bo’lib yuradi. Ozgina iymon 
yo’lidan toyilishga moyillik bo’lsa, o’sha erda darrov shaytoniy hissiyot bosh ko’taradi va 
oxir oqibat inson qalbini zabt etishga intiladi. Shuning uchun doimo iymon, poklik va 

---

halollik yo’lida xushyor turishimiz kerak. Bu, ayniqsa bozor munosabatlariga o’tish davrida 
nihoyatda zarur. 
Yuqorida iymonli odamning asosiy belgilari ustida fikr yuritdik. Ularning har birini 
inson uchun bir bezak, deb bilmoq kerak. Shu o’rinda inson uchun nihoyatda zarur bo’lgan 
boshqa bir bezak ustida to’xtab o’tmaslikning iloji yo’q. Busiz inson barkamol bo’la 
olmaydi. U ham bo’lsa kamtarlik belgisidir. Kamtarlik odamni bezaydi, obro’sini oshiradi, 
do’stlarini ko’paytiradi. 
Kamtarlik - inson ichki ma'naviy dunyosining namoyon bo’lishidir. Agar insonning 
qonida, qalbida yumshoqlik, saxovat, odob-andisha, sharm-hayo, or-nomus, oriyat 
bo’lmasa, ming harakat qilmasin, baribir, odamlar ko’ziga kamtar bo’lib ko’rina olmaydi. 
O’zbek xalqi urf-odatida, milliy qadriyatlarimizda takabburlik qiluvchilar, firibgarlar, 
maqtanchoqlar, manmanlar keskin qoralanadi. Kamtarga kamol, manmanga zavol, degan 
o’gitlar behikmat emas. 
Tarixchi Xondamir «Mukomirul-axloq» kitobida: «Boshingga takabburlik havosini 
keltirma. Chunki takabburlik bilan hech kim biror joyga etgan emas. Go’zallar zulfi kabi 
shikastlikni (kamtarlikni) odat qil, bu bilan har nafasda minglab ko’ngilni ovlaysan», - deb 
ko’rsatgan edi. 
Xullas, har birimizni iymon, poklik va halollik, or-nomus, sharm va hayo, kamtarlik, 
qo’yingki insonni bezovchi go’zal xulq-odob, axloq tark etmasin. 
Takrorlash uchun savollar: 
Vatan deganda nimani tushunasiz (uning tor va keng ma'nolari)q 
Vatanparvarlik haqida o’tmish mutafakkirlari aytgan qanday fikrlarni bilasizq 
«Vatanni sevmoq imondandir», «Vatan sajdagoh kabi muqddasdir» iboralarining 
mohiyatini izohlang. 
Vatanparvarlikning asosiy namoyon bo’lish jihatlariga nimalar kiradiq 
Nima uchun insonparvarlik o’zbek xalqi milliy ruhiyatining ajralmas qismi deb 
faxrlanamizq 
Mustaqil O’zbekistonning insonparvarlik siyosati nimalarda ko’rinadiq 
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida insonparvarlik qoyalari bayon 
qilingan moddalardan misollar keltiring. 
qanday odamni millatparvar deyish mumkinq