5-mavzu. Shaxe ekzistentsial psixologiyasi. Reja

---

5-mavzu. Shaxe ekzistentsial psixologiyasi. 

Reja: 

  

1.Psixologiyada ekzistentsial yunalishning vujudga kelish tarixi. 

2. Karl Yaspers va Martin Xaydegger – faylasuf ekzistentsialistlarning 

psixologiyaga ta’siri. 

3. Viktor Franklning ishi shaxe psixologiyasidagi ekzintetsial an’ana misolida. 

4.  R.Mey nukta nazarida shaxs. 

ekzistensial psixologiya 

Shaxsiyat psixologiyasidagi ushbu zamonaviy yo'nalish ekzistensializmga XX 

asrning ikkinchi yarmidagi mashhur falsafiy maktab sifatida asos solingan, ular 

hayot falsafasi, fenomenologiya, shaxsiylik, S. Kierkegaard, Xeydegger, 

J.P.Sartre, A. Kamus va boshqalar falsafasi asosida vujudga kelgan. 

Shaxsiyatning ekzistensial psixologiyasi (bundan keyin EPL) Binsvanjer, Boss, 

May, E. Van Kaam, J. Buigental va gumanistik psixologiya nomlari bilan 

bog'liq. 

Ko'pincha, ekzistensial tendentsiya sharoitida, franchayzing logoterapiyasi ko'rib 

chiqiladi. 

Haqiqiy insonning mavjudligini fenomenologik tahlil qilish E. p vakillari 

tomonidan amalga oshiriladi. hayot va o'lim muammolarini, erkinlik va tanlovni, 

mavjudlik, sevgi va yolg'izlikning ma'nolarini o'rganib. 

O'rganilishi mumkin bo'lgan yagona haqiqat - bu noyob inson tajribasi. 

O'z-o'zini rivojlantirish modeli o'z-o'zidan rivojlanib boradigan gumanistik 

psixologiyadan farqli o'laroq, psixologiyada ekzistentsial bunday model 

kamolotga (mukammallikka erishish) faol, subyektiv erishishdir. 

 

Shaxsiy o'sishning asosi bu shaxsiy hayot potentsialini halokatli amalga 

oshirishdan ko'ra ancha murakkab bo'lgan hayotiy qarorlar, mas'uliyatli 

tanlovlarning o'zaro bog'liq zanjiri. 

Gumanistik psixologiya singari, E. p. o'tmishga emas, kelajakka e'tibor qaratdi. 

Shaxsiy rivojlanishni ma'lum bir kelajakni tanlash bilan belgilash, ramziylikning 

tug'ma jarayonlarini faollashtiradi, bu shaxs tomonidan yangi, chuqurroq 

ma'nolarni kashf etishga yordam beradi. 

---

Shu bilan birga, ma'lum bir kelajakni tanlash muqarrar ravishda ontologik 

tashvishga, tashvishga olib keladi, bu odamdan jasorat talab qiladi. 

Xavfsiz status-kvoni tanlash ontologiya tajribasini, foydalanilmagan imkoniyat 

sifatida aybdorlikni rag'batlantiradi. 

Rivojlanayotgan, oldinga siljigan odam harakat qiladi, qiyinchiliklarni engadi, 

o'z xatolaridan saboq oladi. 

Haqiqatlilik ontologik xavotirlarga qarshi o'z-o'zini anglash va ontologik aybni 

kamaytiradigan kelajakni tanlash orqali bu og'ir vaziyatni qabul qilishni va o'zida 

jasorat topishni anglatadi. 

 

E. p ning eng muhim maqsadi. bu shaxsiy ishonchga, uning mavjudligining 

haqiqiy ichki tabiatga mosligiga erishish usullarini izlash. 

Aslida haqiqiy hayot yo'li ijodiy o'zini o'zi bajarishni o'z ichiga oladi. 

Haqiqiy bo'lish inson ongining o'ziga xos xususiyatini, intilish deb atalishini 

anglatadi, bu orqali inson uchun hayotiy muhim qarorlar qabul qilinishi mumkin. 

Ushbu taqdiriy qarorlarning har biri noma'lum kelajak va tartibli, tanish o'tmish 

o'rtasidagi alternativa bilan uchrashuvni o'z ichiga oladi. 

 

Ekzistensial paradigmada tasvirlangan shaxsiyat turlari orasida biz individualist 

va konformistni ajratib ko'rsatishimiz mumkin. 

Individualist o'zini ideal shaxs, tirik intellekt, hayot deb belgilaydi, bu unga sodir 

bo'layotgan voqealarni to'g'ri idrok etish va uning ijtimoiy muhitiga ta'sir 

ko'rsatishga yordam beradi. 

Bu nozik ta'mga, yaqinlik va sevgi tuyg'usiga ega. 

Garchi individist ontologik tashvishlardan xoli bo'lmasa ham, u bu haqda 

xabardor qilingan qarorlarni qabul qilishga xalaqit berishga yo'l qo'ymaydi. 

Shaxsiyatning bu turi shaxsiy rivojlanish idealidir, biologik, ijtimoiy va aslida 

psixologik ehtiyojlarni to'liq qondiradi. 

Individualistdan farqli o'laroq, konformist birinchi navbatda uning biolini 

qondiradigan ijtimoiy rollarda mohir o'yinchi. ehtiyojlar. 

---

Bu pragmatist va materialist, simvolizatsiya qilishga qodir emas va xayolning 

ma'nosini rad etadi. 

Uning odamlar bilan munosabati juda rasmiy, yaqinlikdan mahrum. 

Ontologik tashvishga tushib qolgan bunday odam o'zini foydasiz va ishonchsiz 

his qiladi. 

Ideal shaxsiy rivojlanishdan uzoq bo'lganligi sababli, konformist deb atalmish 

narsaga moyil bo'ladi. atrof-muhit bosimi natijasida yuzaga keladigan 

ekzistensial kasallik. 

 

Ekzistensial psixologiyada odam asosan chegaraviy vaziyatlarda hisobga olinadi. 

Bu, odatdagidek, kundalik hayotdan, kundalik hayotning kontekstida, keskin, 

dramatik hayot mojarolaridan himoyalangan. 

 

RolloMay, shubhasiz, nafaqat Amerikaning, balki dunyo psixologiyasining 

muhim shaxslaridan biri deb atash mumkin. 1994 yilda vafotigacha u AQShdagi 

etakchi ekzistensial psixologlardan biri edi. So'nggi yarim asr ichida ushbu 

yo'nalish Seren Kierkegaard, Fridrix Nitsshe, Martin Xaydegger, Martin Pol 

Sartr va XIX asrning ikkinchi yarmidagi boshqa evropalik mutafakkirlarning 

falsafasida ildiz otgan. XX asrning birinchi yarmi butun dunyoga tarqaldi. 

Ekzistensial psixologiya odamlar kim ekanliklari uchun javobgarlikning muhim 

ulushi bor degan qarashga ega. Mavjudlik mohiyatiga ko'ra afzal ko'riladi, o'sish 

va o'zgarish barqaror va barqaror xususiyatlarga qaraganda muhimroq, jarayon 

natijaga nisbatan ustunlikka ega. 

Psixoterapevt sifatida ishlagan yillar davomida May odamning yangi 

kontseptsiyasini ishlab chiqdi. Uning yondashuvi kabinet nazariyasiga qaraganda 

ko'proq klinik eksperimentlarga asoslangan edi. Inson may oyi nuqtai nazaridan 

hozirgi paytda yashaydi, uning uchun bu erda va hozir nima sodir bo'layotgani 

birinchi navbatda muhimdir.Bu faqat haqiqiy voqelikda inson o'zini 

shakllantiradi va oxir oqibat bo'ladigan narsaga javobgardir. Keyingi tahlil 

---

davomida ishonchli tasdiqni olgan inson hayotining tabiati haqida chuqur 

mulohazalar Mayning nafaqat professional psixologlar, balki keng jamoatchilik 

orasida ham mashhur bo'lishiga yordam berdi. Va bu yagona nuqta emas. May 

asarlari ma'lum bir shaxsning xulq-atvorida sog'lom pragmatizm va ratsionallikni 

rivojlantiradigan asosiy printsiplarning soddaligi va chuqurligi bilan ajralib 

turadi. 

Aqliy sog'lom, to'laqonli odam va bemor o'rtasidagi tub farqlar haqida o'ylagan 

May, quyidagi xulosalarga keldi. Uning fikriga ko'ra, ko'p odamlar o'z 

taqdirlariga qarshi jasoratga ega emas edilar. Bunday to'qnashuvni oldini olishga 

urinishlar, ular o'zlarining erkinliklarining ko'p qismini qurbon qilishlariga va o'z 

harakatlarida erkinlik yo'qligini e'lon qilib, javobgarlikdan qochishga harakat 

qilishlariga olib keladi. Tanlov qilishni xohlamagan holda, ular o'zlarini 

haqiqatan ham ko'rish qobiliyatini yo'qotadilar va o'zlarining ahamiyatsizligi va 

dunyodan uzilib qolish tuyg'usiga ega bo'ladilar. Sog'lom odamlar, aksincha, 

o'zlarining taqdirini shubha ostiga qo'yadilar, o'z erkinliklarini qadrlaydilar va 

himoya qiladilar, o'zlari va boshqalar bilan halol hayot kechiradilar. Ular 

o'limning muqarrarligini tan olishadi, ammo hozirgi sharoitda yashashga jasorat 

bor. 

 Ekzistensializm asoslari. 

Ekzistensial psixologiya Daniya faylasufi va dinshunosi Seren Kierkegaard 

(1813-1855) asarlarida paydo bo'lgan. Kierkegaard insonni insoniylikka 

aylantirish tendentsiyasining kuchayib borayotganidan juda xavotirda edi. U 

odamlarni ma'lum ob'ektlar sifatida idrok etish va tasvirlash, shu bilan ularni 

narsalar darajasiga tushirish mumkinligi bilan u qat'iyan rozi emas edi. Shu bilan 

birga, u sub'ektiv idrok etish uchun inson uchun mavjud bo'lgan yagona 

voqelikning mulkini ta'minlashdan uzoq edi. Kierkegaard uchun mavzu va ob'ekt 

o'rtasida, shuningdek, odamning ichki tajribasi va uni boshdan kechiradiganlar 

o'rtasida qattiq chiziq yo'q edi, chunki har qanday vaqtda har qanday odam o'z 

tajribasi bilan o'zboshimchalik bilan o'zini tanishtiradi. Kierkegaard odamlarni 

---

o'zlarining voqeliklari ichida, ya'ni fikrlash, harakat qilish, irodali mavjudotlar 

ichida yashayotganliklari sababli tushunishga harakat qildi. May yozganidek: 

"Kierkegaard odamlarning e'tiborini ob'ektiv va sub'ektiv voqelikka asoslangan 

to'g'ridan-to'g'ri tajriba voqeligiga qaratib, aql va hissiyotlar o'rtasidagi tafovutni 

bartaraf etishga harakat qildi" (1967, p. 67). 

Kierkegaard, keyingi ekzistensializm faylasuflari kabi, erkinlik va javobgarlik 

muvozanatini ta'kidlab, odamlar o'z-o'zini anglashni kengaytirish va o'z 

harakatlariga javobgarlikni o'z zimmalariga olish orqali harakatlar erkinligiga 

erishadilar. Biroq, erkinlik va mas'uliyat uchun, odam tashvish hissi bilan 

to'laydi. Nihoyat u tashvish muqarrarligini anglab etgach, u o'z taqdirining ustasi 

bo'ladi, ozodlik yukini ko'taradi va javobgarlik azobini boshdan kechiradi. 

42 yoshida noaniqlik bilan vafot etgan Kierkegaardning qarashlari ikki nemis 

faylasufi - Fridrix Nitsshe (1844-1900) va Martin Xaydegger (1899-1976) ga 

jiddiy ta'sir ko'rsatdi, ularning birinchisi 20-asr falsafasidagi asosiy yo'nalishlarni 

belgilab berdi, ikkinchisi esa aslida chegaralarni aniqlab berdi. uning vakolatlari. 

Ushbu mutafakkirlarning zamonaviy gumanitar tafakkur uchun ahamiyatini 

ortiqcha baholash qiyin. Boshqa ahamiyatli narsalar qatorida ular ekzistensial 

falsafaning zamonaviy intellektual tarixning asosiy yo'nalishlari doirasiga kirgan 

shakllanishi va shakllanishiga mualliflik huquqiga egadirlar. Psixologiyaning tor 

doirasiga kelsak, Heideggerning asarlari Shveytsariya psixiatrlari Lyudvig 

Binsvanjer va Medard Bossning qarashlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Karl Jaspers 

va Viktor Frankl bilan birgalikda ular ekzistensial psixologiya qoidalarini klinik 

psixoterapiya bilan moslashtirish uchun muvaffaqiyatsiz urinishlarni amalga 

oshirdilar. 

Frantsuz yozuvchilari va esseistlari - Jan Pol Sartr va Albert Kamusning asarlari 

tufayli ekzistensializm zamonaviy san'at amaliyotiga kirib bordi, ularning 

nomlari ko'pincha hozirgi harakat bilan bog'liq. Ekzistensializm zamonaviy 

ilohiyot va diniy falsafaga katta va xilma-xil hissa qo'shdi: Martin Buber, Pol 

Tillich va boshqalarning asarlari bu sohada eng nufuzli sanalgan. Va nihoyat, 

---

san'at olamiga Cezanne, Matisse va Pikasso asarlarida aks ettirilgan 

ekzistensialistik g'oyalar qisman ta'sir ko'rsatdi, realistik uslubning shafqatsiz 

me'yorlaridan voz kechdi va o'zlarining g'aroyib ob'ektivliklari tilida bo'lishga 

erkinlikni ifoda etishga harakat qildi. 

Psixologlar va psixoterapevtlar orasida birinchi ekzistensialistlar ham Evropada 

paydo bo'la boshladi. Eng yirik raqamlar orasida Lyudvig Binsvanger (Ludvig 

Binswanger), Medard Boss (Medard Boss), Viktor Frankl (Viktor Francl). 

Ikkinchi Jahon Urushidan so'ng, Evropa ekzistentsializmi har qanday shaklda 

AQShga tarqalib, yanada aniqroq tushunchaga aylandi, chunki u qalqonga 

yozuvchi va rassomlar, professorlar va kollej talabalari, dramaturglar va 

ruhoniylar, hatto jurnalistlar va dunyoviylardan iborat juda motivli, falsafiy 

tomoshabinlar tomonidan ko'tarilgan edi. aqlli Har bir odam bu ta'limotning 

mohiyatini o'zi tushungan va shu qadar ekzistensializmning mavjudligiga tahdid 

soladigan darajaga etgan. So'nggi paytlarda ekzistensializm o'zining 

mashhurligini yo'qotdi, bu unga aniq foyda keltirdi va falsafada ham, tegishli 

sohalarda ham o'z mavqeini mustahkamladi. 

Ekzistensializm tamoyillari. 

“Ekzistensializm” tushunchasining turli xil talqinlarining davomiyligiga 

qaramay, ushbu yo'nalishning barcha vakillariga xos bo'lgan umumiy 

xususiyatlarni istisnosiz ajratib ko'rsatish mumkin. 

Birinchidan, bu borliq mohiyatdan ustundir, mavjudlik esa hodisani va 

shakllanishni anglatadi, mohiyat esa o'zini o'zgartira olmaydigan statik 

materiyani anglatadi. Mavjudlik - bu jarayonni anglatadi, mohiyat oxirgi 

mahsulotga ishora qiladi. Mavjudlik o'sish va o'zgarish bilan bog'liq, mohiyat 

statik va charchoqni anglatadi. G'arb tsivilizatsiyasi ilm-fan nufuzi bilan qo'llab-

quvvatlanib, an'anaviy ravishda mavjudlikni ustun qo'ygan. U atrofdagi dunyoni, 

shu jumladan insonni ham o'zgarmas mohiyati nuqtai nazaridan tushuntirishga 

harakat qildi. Ekzistensialistlar, aksincha, odamlarning mohiyati ularning 

---

tanlagan tanlovi orqali doimiy ravishda o'zlarini qayta aniqlash qobiliyatidir, deb 

ta'kidlaydilar. 

Ikkinchidan, ekzistensializm sub'ekt va ob'ekt o'rtasidagi bo'shliqni tan olmaydi. 

May ekzistensializmni "odamni tushunishga bo'lgan doimiy urinish, ob'ekt va 

ob'ekt o'rtasidagi yoriq o'tadigan chiziqdan ko'ra ko'proq o'rganish doirasini 

kengaytirish" deb ta'riflagan (1958 b., 11 bet). Kierkegaard odamni faqat fikrlash 

ob'ekti sifatida ko'rib chiqishga shubha bilan qaraganligi haqida yuqorida aytib 

o'tgan edik. Kierkegaarddan iqtibos keltirib, May shunday deb yozgan: "Faqat 

haqiqat o'zi qilgan harakatlari orqali o'zi ishlab chiqaradigan odam uchun 

haqiqatan ham mavjud". Boshqacha qilib aytganda, stolda o'tirib, haqiqatni 

izlash befoyda, uni faqat haqiqiy hayotning barcha xilma-xilligini inobatga olgan 

holda halol bilish mumkin. Shu bilan birga, Kierkegaard odamlarni mashinalar 

kabi faqat yuzsiz narsalarga aylantirmoqchi bo'lganlarni qo'llab-quvvatlamadi. 

Har bir inson noyobdir va siz unda faqat sanoat jamiyatining mexanizmidagi 

tishni ko'ra olmaysiz. 

Uchinchidan, odamlar o'z hayotlarining ma'nosini izlaydilar. Ular o'zlariga (lekin 

har doim ham ongli emas) bo'lish bilan bog'liq eng muhim savollarni berishadi. 

Kimman? Hayot yashashga arziydimi? Bu mantiqiymi? O'zimning insoniy 

vazifamni qanday bajara olaman? Agar ushbu mavzuni muntazam ravishda aks 

ettirmasa, hech bo'lmaganda bunday muammolarni boshdan kechirish 

tendentsiyasi inson tabiatining universal xususiyatlaridan biridir. 

To'rtinchidan, ekzistensialistlar, har birimiz avvalo u kim va nima bo'lishiga 

javobgarmiz, degan fikrda. Biz ota-onalarni, o'qituvchilarni, boshliqlarni, Xudoni 

yoki sharoitlarni ayblay olmaymiz. Sartr aytganidek, "inson o'zi yaratgan 

narsadan boshqa narsa emas. Bu ekzistensializmning birinchi tamoyilidir. ” Biz 

o'z turimiz bilan aloqa o'rnatishga, bir-birimiz bilan birlashishga va samarali va 

sog'lom munosabatlarni qurishga qodir bo'lsak ham, oxir-oqibat, har birimiz 

chuqurlikda yolg'iz qolamiz. Biz o'z taqdirimizni erkin tanlay olmaymiz, 

faqatgina "men xohlayman" mavhumini ma'lum "Men xohlayman" bilan 

---

birlashtirish uchun imkoniyatga ega bo'lamiz. Shu bilan birga, hatto rad etish va 

tanlovdan qochishga urinish ham bizning tanlovimiz bo'ladi. O'zimizdan 

uzoqlasha olmagandek, biz ham "men" uchun javobgarlikdan qutulolmaymiz. 

Beshinchidan, ekzistensialistlar barcha nazariy bilimlarning asosini tashkil 

etuvchi hodisalarni tushuntirish tamoyilini rad etishadi. Ularning fikriga ko'ra, 

barcha nazariyalar odamni tahqirlaydi, ularni mexanik ob'ektlar sifatida 

tasvirlaydi, shaxsning birligini buzadi. Ekzistensialistlarning fikriga ko'ra, 

to'g'ridan-to'g'ri tajriba har qanday sun'iy tushuntirishdan doim ustun turadi. 

Tajribalar muayyan o'ta ekzistensial nazariy modellarga qo'shilib ketganda, ular 

avval boshdan kechirgan kishidan ajralib chiqadi va shuning uchun ularning 

haqiqiyligini yo'qotadi. 

Rollo Mayning psixologik qarashlari taqdimotiga o'tishdan oldin, 

ekzistensializmning mafkuraviy asosini yaratadigan ikkita asosiy tushunchani 

qisqacha ko'rib chiqamiz, ya'ni dunyoda mavjud bo'lish va mavjud bo'lmaganlik. 

Dunyoda bo'lish. 

Insonning tabiatini tushuntirish uchun ekzistensialistlar fenomenologik 

yondashuvga rioya qilishadi. Ularning fikriga ko'ra, biz o'z nuqtai nazarimizdan 

eng yaxshi tushuna oladigan dunyoda yashayapmiz. Dogmatik olimlar odamlarni 

mavhum inshootlar tizimidan foydalangan holda "tashqi" nuqtai nazardan ko'rib 

chiqqanda, ular zo'rlik bilan yashash, o'zgaruvchan boshlang'ich va uning 

mavjudlik dunyosini qulay va iloji bo'lsa bir ma'noli nazariy asoslarga 

moslashtiradilar. Shaxs va atrof-muhit birligining asosiy tushunchasi nemischa 

"Dasein" iborasi bilan ifodalanadi, bu "u erda" degan ma'noni anglatadi va uning 

muallifi Martin Xaydggerning keng ommalashishi bilan keng tarqaldi. Dasein 

so'zma-so'z "dunyoda mavjud" degan ma'noni anglatishi mumkin va odatda 

"dunyoda mavjud" deb tarjima qilinadi .. Bu atamada defislar predmet va ob'ekt, 

shaxs va dunyoning birligini anglatadi. 

---

Ko'p odamlar o'zlarining ichki dunyosiga befarqlik va beparvolik tufayli tashvish 

va tushkunlikdan aziyat chekishadi. Ular o'zlari haqida aniq tasavvurga ega 

emaslar va o'zlariga uzoq va begona ko'rinadigan dunyodan ajralib 

qolganliklarini his qiladilar, Dasein toifasi uning dunyoda bo'lishini anglab 

etishlari uchun ularga kirish imkoni yo'qdir. Tabiat ustidan hokimiyat o'rnatishga 

intilib, inson u bilan aloqani yo'qotadi: asl birlik nizo, o'zi bilan cheksiz urush 

holatiga aylanadi. Biror kishi sanoat inqilobining mahsulotlariga ko'r-ko'rona 

ishonganida, u er bilan osmonni, ya'ni uning mavjudligining yagona haqiqiy 

kontekstini unutadi. Yashash joyida yo'nalishni yo'qotish va mavjudlikning 

avtomatizmi odam tanasini asta-sekin begonalashga olib keladi. Ilmiy tahlil 

ob'ekti sifatida o'zi haqida yangi tafsilotlarni o'rgangan kishi, bunday murakkab 

mexanizmni boshqarish qobiliyatini yo'qotadi va texnologiya, tibbiyot yoki 

psixiatriya kabi tashqi yordamga tayanishni boshlaydi. Tana uning tuzilishi va 

funktsiyalari haqida ma'lumotga ega bo'lganlarning qo'lida, tananing egasi o'zi 

esa o'z hayotini boshqarish huquqidan mahrum. Avvalo ruhiy, so'ngra jismoniy 

o'limga olib keladigan boshqalarning ongi kuchiga taslim bo'lish mavjud. Eslatib 

o'tamiz, Rollo May sil kasalligidan davolanishni bemorning o'zi va boshqa hech 

kim emasligini anglab etganidan keyingina, o'zini o'zi begonalashning letargik 

xotirjamligini buzib, o'ziga qaytish ekanligini anglaganidan keyingina 

boshlangan. 

Yolg'izlik va o'zini begonalash hissi nafaqat patologik jihatdan bezovtalanadigan 

odamlarga, balki zamonaviy G'arb tipidagi jamiyatning deyarli barcha aholisiga 

ta'sir qiladi. Egalik qilish - bu bizning davrimizdagi kasallik bo'lib, unda kamida 

uchta aniq belgi mavjud: 1) tabiatdan ajralib chiqish; 2) muhim shaxslararo 

munosabatlarning yo'qligi; 3) haqiqiy o'zidan ayrilish. Boshqacha qilib aytganda, 

amalga oshiriladigan dunyo uchta birga mavjud bo'lgan hipostazlarga bo'lingan. 

Bularning birinchisi - Umvelt yoki atrof-muhit, ikkinchisi - Mitwelt (so'zma-so'z: 

"dunyo bilan") yoki boshqa odamlar bilan munosabatlarning tuzilishi, uchinchisi 

- Eigenwelt yoki shaxsning o'zi bilan ichki munosabatlarining tuzilishi. 

---

Umwelt - bu bizdan mustaqil bo'lgan narsalar va narsalar dunyosi. Bu tabiat 

dunyosi va uning qonunlari, u bizning ochlik yoki uxlash istagi kabi biologik 

chaqiriqlarimizni va tug'ilish va o'lim kabi tabiiy hodisalarni o'z ichiga oladi. Biz 

o'zimizni bu dunyodan butunlay ajrata olmaymiz va unda yashashni va 

o'zgaruvchan tuzilishga moslashishni o'rganishimiz kerak. Umwelt bu ko'rinmas 

yaxlitlik, xususan, klassik psixoanaliz bilan, instinktiv, ongsiz ravishda 

reaktsiyalar darajasi bilan ishlov berilgan. Ammo, bilganingizdek, bu ongsiz 

reaktsiyalarning aksariyati shaxsning xohish-irodasiga qo'shimcha ravishda 

amalga oshirilgan, ammo tabiiy kelib chiqishi emas, balki o'ziga xos madaniy 

xususiyatga ega bo'lgan yashirin ong ishining natijasidir. Aynan shu erda 

Umwelt va Mitwelt sohalarining o'zaro kesishish sektori shakllangan bo'lib, ular 

orasida qattiq chegarani o'rnatish ba'zan qiyin va mutlaqo befoyda. Ammo, agar 

boshqalar bilan bo'lgan munosabatlarimiz narsalarga bo'lgan munosabatimizdan 

sifat jihatidan farq qilmasa, biz o'zimizning Umwelt-da qulflangan bo'lib 

qolamiz, bu holda bu istisno maydoniga aylanadi. Biz boshqalarga narsalar kabi 

emas, balki odamlar kabi munosabatda bo'lishimiz kerak. Agar biz odamlarga 

jonsiz narsalardek munosabatda bo'lsak, biz faqat Umweltda yashaymiz. Umwelt 

va Mitwelt o'rtasidagi jiddiy farqlar jinsiy aloqa va muhabbatni siqib chiqarishda 

aniqlanadi. Ikkinchisidan jinsiy qoniqish yoki ko'payish vositasi sifatida 

foydalanish, boshqa odamga nisbatan javobgarlik va hurmat, qabul qilish va 

kechirishga tayyor emas. Shu bilan birga, Mitwelt dunyosidagi har qanday o'zaro 

aloqa ham muhabbatni anglatmaydi. Yana bir umumiy shart - bu boshqa odam 

Daseiniga hurmat. Sullivan va Rojersning nazariyalari, ayniqsa, Mitwelt bilan 

bog'liq bo'lgan odamlar o'rtasidagi aloqaning muhimligini ta'kidlaydi. 

Biror kishining o'zi bilan o'zi o'rtasidagi munosabat - Eigenwelt.Shaxs 

nazariyasining ko'plab sohalari bu dunyoga etarlicha e'tibor bermaydilar. Ayni 

paytda, Eigenweltda yashash ongni anglatadi 

Biror kishining o'zi bilan o'zi o'rtasidagi munosabat - Eigenwelt.Shaxs 

nazariyasining ko'plab sohalari bu dunyoga etarlicha e'tibor bermaydilar. Ayni 

---

paytda, Eigenweltda yashash, o'zingizni inson sifatida bilish va narsalar va odamlar 

dunyosiga nisbatan "men" borligini anglash, ya'ni psixologik fanda muhokama 

qilinadigan asosiy masalalardan birini ko'tarish demakdir. 

Sog'lom odamlar bir vaqtning o'zida Umvelt, Mitwelt va Eigenweltda yashaydilar. 

Ular tabiiy olamga moslasha oladilar, o'zlari kabi boshqalar bilan o'zaro 

munosabatda bo'ladilar va o'zlarining tajribalari naqadar muhimligini aniq biladilar. 

  

Yo'q. 

Dunyoda bo'lish, o'zingizni jonzot olamida paydo bo'lib, tirik deb tushunishni talab 

qiladi. Boshqa tomondan, bunday tushunish yo'qlik yoki yo'qlik qo'rquviga olib 

keladi. May bu haqda yozgan: 

"Biror kishining mavjudligining ahamiyatini anglash uchun, avvalo u yo'qligi, har 

soniyada u yo'qolib ketish arafasida turgani va kelajakda dasturlab bo'lmaydigan 

o'lim muqarrarligini e'tiborsiz qoldirmaslik kerak" (1958a, 47-48-betlar). ) 

May o'lim to'g'risida, bu "bizning hayotimizning yagona nisbiy emas, ammo mutlaq 

haqiqati" deb aytdi va mening bu haqiqatni anglashim mening borligimni va men 

soatlik bajaradigan barcha narsalarimning mutlaqligi sifatini ta'minlaydi (1958a, 

49-bet). O'lim nafaqat mavjudlik hayotimizga kiradigan yo'l, balki eng ravshan 

narsadir. Mumkin o'lim oldida hayot yanada muhimroq va ahamiyatli bo'ladi. 

Agar biz o'lim haqida jimgina o'ylab, yo'qlik bilan jasorat bilan duch kelishga 

tayyor bo'lmasak, u o'zini boshqa jihatdan ham namoyon qiladi. Bunga alkogol va 

giyohvand moddalarni suiiste'mol qilish, nomuvofiq jinsiy munosabatlar va boshqa 

majburiy harakatlar kiradi. Hech narsa, shuningdek, atrof-muhitimiz kutgan 

natijalarga bo'ysunmasdan va odamlar bilan bo'lgan munosabatlarimizga ta'sir 

qiladigan umumiy dushmanlikda ham namoyon bo'lishi mumkin. 

Rollo May shunday dedi: "Biz hech narsadan qo'rqamiz va shuning uchun bizning 

vujudimiz siqilib ketadi". O'lim qo'rquvi bizni shunday hayot kechirishga majbur 

---

qiladi, biz doimo undan o'zimizni himoya qilamiz, shu bilan hayotdan oladigan 

narsadan kam narsani olamiz, yo'qligimizni natijasini xotirjamlik bilan anglaymiz. 

Biz faol tanlovdan qochamiz, chunki bu bizning kimligimiz va nimani xohlashimiz 

haqida o'ylashga asoslangan. Biz yo'qligimiz qo'rquvidan qochishga harakat 

qilamiz, o'zligimizni bulg'aymiz va individualligimizni rad etamiz, ammo bunday 

tanlov bizni umidsizlik va bo'shliq hissi bilan tark etadi. Shunday qilib, biz 

dunyodagi mavjudligimiz doirasini toraytirish bahonasida mavjud bo'lmaslik 

xavfidan qochamiz. Sog'lom alternativa - bu o'lim muqarrarligini qat'iyat bilan 

kutib olish va mavjud bo'lmaganlik - bu mavjudotning ajralmas qismidir. 

Anksiyete 

May oyida Anksiyete ma'nosi nashr etilishidan oldin, ko'pgina nazariyalar, yuqori 

darajadagi bezovtalik nevroz yoki psixopatologiyaning boshqa shaklini ko'rsatadi, 

degan fikrga ega edi. Kitobni yozish paytida Mayk shaxsan o'zining kelajak taqdiri 

haqida doimiy tashvishlarga duch kelgan. Sog'ayib ketishidan amin bo'lib, u doimiy 

ravishda nogironligi va xotini va kichkina o'g'lining tirikchiliksiz qolganligini 

anglab etishda davom etardi. "Xavotirning ma'nosi" kitobida, ko'p hollarda 

odamning xulq-atvori uning qo'rquv yoki xavotir hissi bo'lib, har safar uning o'ziga 

nisbatan noaniqlik, ishonchsizlik va beqarorlik hissi paydo bo'lishini ta'kidladi. 

O'limni tan olmaslik tashvish yoki yo'qlik qo'rquvidan vaqtincha xalos bo'lishga 

yordam beradi. Ammo bu xalos bo'lish doimiy bo'lishi mumkin emas. O'lim 

hayotimizning ajralmas qismidir va ertami-kechmi, hamma u bilan uchrashishi 

kerak. 

May xavotirni "uning mavjudligi yo'q qilinishini, u" hech narsaga "aylanishi 

mumkinligini tushunadigan odamning sub'ektiv holati deb belgilagan (1958a, 50 

bet). Bizning mavjudligimiz yoki u bilan bog'liq ba'zi qadriyatlar yo'q qilinishi 

mumkinligini bilganimizda, biz tashvishlanamiz. Keyingi ishida u 

tashvishlanishning yana bir ta'rifini ilgari surdi - inson uchun muhim qadriyatlarga 

qaratilgan tahdid hissi sifatida. Xavotir, Mayning yozishicha, "inson shaxs sifatida 

---

uning mavjudligi uchun muhim deb hisoblaydigan ba'zi qadriyatlarga tahdid tufayli 

kelib chiqqan qo'rquv" (1967, p. 72). 

Shunday qilib, tashvish bizning mavjudligimiz haqida xabardorligimizdan ham, 

ba'zi hayotiy qadriyatlarga tahdiddan kelib chiqishi mumkin. Bu bizning rejalarimiz 

va imkoniyatlarimizni ro'yobga chiqarishda to'siqlarga duch kelganimizda ham 

yuzaga keladi. Ushbu qarshilik turg'unlik va pasayishga olib kelishi mumkin, 

ammo u o'zgarish va o'sishni ham rag'batlantirishi mumkin. 

Ozodlik tashvishisiz mavjud bo'lolmaydi, shuningdek, erkinlik mumkinligini 

bilmasdan tashvish ham bo'lolmaydi. Erkinroq bo'lganda, inson muqarrar ravishda 

tashvish tortadi. May Kierkegaardning so'zlaridan iqtibos keltiradi, u "tashvish 

erkinlikdan bosh aylanishidir" deb aytdi. Bosh aylanishi kabi bezovtalik ham 

yoqimli, ham og'riqli, ham konstruktiv va halokatli bo'lishi mumkin. Bu bizga 

energiya va hayotning ta'mini berishi mumkin, ammo shuningdek, bizni falaj qilishi 

va vahima qo'zg'ashi mumkin. Bundan tashqari, bezovtalik normal yoki nevrotik 

bo'lishi mumkin. 

Oddiy tashvish 

Biz tashvishli asrda yashayapmiz. Hech birimiz uning ta'siridan qochib qutula 

olmaymiz. O'z qadriyatlaringizni o'stirish va qayta ko'rib chiqish oddiy yoki 

konstruktiv tashvishlarni boshdan kechirishni anglatadi. May normal xavotirni 

"ongli ravishda konstruktiv ravishda qarshi turish mumkin bo'lgan bostirishga olib 

kelmaydigan tahdidga mutanosib" deb belgilab qo'ygan (1967, p. 80). 

Kishi bolaligidan keksalikka qadar ulg'ayadi va rivojlanadi, uning qadriyatlari 

o'zgaradi va har safar yangi bosqichga ko'tarilganda, u odatdagi tashvishlarni 

boshdan kechiradi. "Har qanday o'sish tashvish tug'diradigan oldingi qadriyatlarni 

tark etishdan iborat" (1967 yil may, 80-bet). Oddiy tashvish rassom, olim, faylasuf 

to'satdan tushunchaga tushganda paydo bo'ladi, uning eyforiyasi kelajakda ro'y 

beradigan o'zgarishlar bilan birga keladi. Shunday qilib, Nyu-Meksiko shtatidagi 

---

Alamogordo shahrida atom bombasining birinchi sinovini ko'rgan olimlar, dunyo 

o'sha paytdan boshlab o'zgarib borishini anglab, normal tashvishga tushdilar. 

O'sish davrida yoki oldindan aytib bo'lmaydigan o'zgarishlarni boshdan 

kechiradigan normal bezovtalik har bir odam uchun odatiy holdir. Bu tahdidga 

mutanosib ravishda qolaversa, u konstruktiv bo'lishi mumkin. Aks holda, tashvish 

og'riqli, nevrotik holatga aylanadi. 

Nevrotik tashvish 

May nevrotik bezovtalikni (neyrotikoksitiya) "reaktsiya, nomutanosib tahdid, 

bostirishni va boshqa intrapixik to'qnashuvlarni keltirib chiqaradigan va harakatlar 

va tushunishni blokirovka qilishning turli shakllari tomonidan boshqariladigan" deb 

ta'riflagan (1967, p. 80). 

Agar qadriyatlar tahdid solganda normal tashvish har doim sezilib tursa, unda 

shubha ostiga olingan qadriyatlar aslida dogma bo'lsa, rad etish bizning ma'nomizni 

yo'qqa chiqaradi. O'zining mutlaq haqqoniyligini anglash zarurati odamni 

shunchalik cheklab qo'yadiki, uning ehtiyojlari oxir-oqibat mavjud tartibning 

daxlsizligini muntazam tasdiqlashga tushadi. Bu qanday bo'lishidan qat'i nazar, bu 

bizga "bepul bilimlardan voz kechish va yangi o'sishni sotib olish narxi" degan 

xayoliy xavfsizlik hissini beradi (1967 yil may, 80-bet). 

Sharoblar 

Imkoniyatlarni ro'yobga chiqarish qiyinchiliklarga duch kelganimizda, tashvish 

kuchayadi, deb aytib o'tgan edik. Imkoniyatlarni o'zimiz rad qilsak, o'zimizga yaqin 

odamlarning ehtiyojlarini to'g'ri anglay olmasak yoki atrofimizdagi dunyoga 

qaramligimizni e'tiborsiz qoldirsak, aybdorlik kuchayadi (1958 yil may). 

"Aybdorlik" atamasi "tashvish" atamasi kabi May oyida dunyoda bo'lishni 

tasvirlashda ishlatilgan. Shu ma'noda, ushbu atamalar bilan tavsiflangan 

tushunchalar ontologik tushunchalar, ya'ni alohida holatlarda yoki ba'zi harakatlar 

natijasida yuzaga keladigan his-tuyg'ularga emas, balki mavjud bo'lish tabiati bilan 

bog'liq deb qaralishi mumkin. 

---

May o'zining eng umumiy ko'rinishida ontologik aybning uchta turini ajratib 

ko'rsatdi, ularning har biri dunyoda mavjud bo'lgan tasvirlarning biriga mos keladi: 

Umwelt, Mitwelt va Eigenwelt. Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot sari tsivilizatsiya 

qanchalik rivojlanib borsa, biz tabiatdan, ya'ni Umweltdan uzoqlashamiz. Bunday 

begonalashtirish birinchi darajali ontologik aybdorlik hissi paydo bo'lishiga olib 

keladi, odamlar haroratni nazorat qiladigan uylarda yashaydilar, atrofda 

harakatlanish va boshqalar tomonidan to'plangan va tayyorlangan ovqatlanish 

uchun mexanik vositalardan foydalanadilar. Bizning ehtiyojlarimizni qondirish 

uchun boshqalarga o'ylamay ishonganimiz bizning ontologik aybimizga sabab 

bo'ladi. May ushbu turdagi aybni ajralish (separatsiya aybdorligi) - inson va 

tabiatning ajralishida aybladi, bu qisman Erich Frommning "inson dilemmasiga" 

o'xshaydi. 

Aybning ikkinchi turi, boshqa odamlarning (Mitwelt) dunyosini to'g'ri anglay 

olmasligimizdan kelib chiqadi.Biz boshqa odamlarni faqat o'z ko'zimiz bilan 

ko'ramiz va ular aslida nimaga muhtojligini aniqlay olmaymiz. Bizning 

baholashimiz bo'yicha, biz ularning asl shaxsiga qarshi zo'ravonlik qilamiz. 

Boshqalarning ehtiyojlarini aniq ko'ra olmaydiganligimiz sababli, ular bilan 

munosabatlarda muvaffaqiyatsizlikka uchraganimizni sezamiz. Bu hamma aybdor 

bo'lgan chuqur aybdorlik tuyg'usiga olib keladi. Mayning yozishicha, "bu axloqiy 

nomukammallik masalasi emas ... bu har birimiz alohida shaxs ekanligimiz va 

dunyoga o'z ko'zimiz bilan qarashdan boshqa tanlovimiz yo'qligining muqarrar 

natijasidir" (1958a, 54 p.). 

Uchinchi turdagi ontologik ayb bizning imkoniyatlarimizdan mahrum bo'lishimiz, 

shuningdek ularni amalga oshirish yo'lidagi muvaffaqiyatsizliklar bilan bog'liq. 

Boshqacha qilib aytganda, bunday aybdorlik hissi bizning o'zimiz (Eigenwelt) bilan 

bo'lgan munosabatlarga asoslangan.Bu tip ham universaldir, chunki hech birimiz 

o'z imkoniyatlarimizni to'liq anglay olmaymiz. U odamda yo'qolgan kompleksni 

(Jonahkompleks) rivojlantirish yoki muvaffaqiyatdan qo'rqish haqida A.Maslou 

tushunchasini eslaydi. 

---

Xavotir kabi ontologik aybdorlik hissi insonning holatiga ham ijobiy, ham salbiy 

ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bir tomondan, ma'lum bir sharoitlarda, u atrofimizdagi 

dunyoni sog'lom tushunishga, uni xuddi shunday qabul qilishga, odamlar bilan 

munosabatlarni yaxshilashga va qobiliyatlarimizdan ijodiy foydalanishga yordam 

beradi. Boshqa tomondan, agar biz ontologik aybni tan olishni rad qilsak, u og'riqli 

xususiyatlarni oladi. Ontologik ayb, nevrotik bezovtalik kabi, samarasiz yoki 

nevrotik alomatlarni keltirib chiqaradi, masalan, jinsiy iktidarsizlik, ruhiy 

tushkunlik, boshqalar bilan muomala qilishda shafqatsizlik, tanlov qilishga qodir 

emaslik va boshqalar. 

Manbalar: 

 

Binswanger L. Ibtidoda dunyoda: Per. u bilan. - M .: K .: Vakler, 1999 .-- 336 b. 

Zeigarnik B.V. Xorijiy psixologiyada shaxsiyat nazariyalari. M .: Moskva davlat 

universiteti nashriyoti, 1982. - 128 b. 

Kempinski A. Ekzistentsial psixiatriya: Per. tirgaklar bilan. - M .: Barkamollik, 

1998 .-- 320 b. 

May R. Sevgi va iroda: Per. ingliz tilidan - M .: K .: Vakler, 1997 .-- 384 b. 

May R. Psixologik maslahat berish san'ati: Per. ingliz tilidan - M.: Sinf, 1994 .-- 

144 b. 

Rutkevich A. M. Freyddan Xeydeggergacha: Ekzistensial psixoanaliz bo'yicha 

tanqidiy insho. - M .: Politizdat, 1985 .-- 175 p. 

Heidegger M. Ibtido va vaqt: Trans. u bilan. - M .: 1997. - 452 b. 

Xoll KS, Lindsi G. Shaxsiyat nazariyasi: Per. ingliz tilidan - M .: KSP +, 1997 .-- 

720 b. 

Yalom I. Ekzistensial psixoterapiya: Per. ingliz tilidan - M.: Sinf, 1999 .- 

 

---

Document Outline

• 5-mavzu. Shaxe ekzistentsial psixologiyasi.
• Reja:
• 1.Psixologiyada ekzistentsial yunalishning vujudga kelish tarixi.