5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

4. U –Juz’iy inkor hukmlarning sub’ekti hamma vaqt to’liqsiz hajmda, predikati esa to’liq hajmda olinadi. Masalan, “Ba’zi yoshlar hunarmand emas”. Bu hukmning terminlari S – yoshlar, P – hunarmand emaslar, ba’zi – mavjudlik hisoblanadi. Hukmning sub’ekti to’liq hajmda olinmagan, unda yoshlarning bir qismi haqida fikr yuritiladi, xolos. Hukmning predikati esa to’liq hajmda olingan. Unda hunarmandlarning hammasi haqida fikr bildirilgan (6-rasm).

6-rasm

Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, umumiy hukmlarning sub’ekti hamma vaqt to’liq hajmda, juz’iy hukmlarning sub’ekti to’liqsiz hajmda olinadi. Inkor hukmlarning predikati hamma vaqt to’liq hajmda bo’ladi.
Tasdiq hukmlarning predikati P  S bo’lgandagina to’liq hajmda bo’ladi, boshqa hollarda esa to’liqsiz hajmda olinadi.
Hukmlarda terminlar hajmini aniqlash qat’iy sillogizmni to’g’ri tuzishda va bevosita xulosa chiqarishda muhim ahamiyatga ega.
6. Predikatning mazmuniga ko’ra hukmlar uchga bo’linadi: mavjudlik, xususiyat va munosabat hukmlari.
Mavjulik hukmi voqelikda biror buyum yoki hodisa borligi yoki yo’qligini ifodalaydi. Masalan: Termiz shahrida hayvonot bog’i mavjuddir. S-P dir. Oyda hayot mavjud emas. S-P emas.
Xususiyat hukmi biror buyum yoki hodisaga muayyan xossa, xususiyat taalluqli yoki taalluqli emasligini aks ettiradi. Masalan: Ruboiy to’rtlikdir. S-P dir. Bizning fakultetimiz binosi chiroyli emas. S-P emas.
Munosabat hukmi buyum va hodisaga biror aloqa, munosabat xos ekanligi yoki xos emasligini aks ettiradi. Munosabatlar turlicha bo’ladi:
a) makoniy (fazoviy) munosabat. O’zbekiston va Tojikiston respublikalari qo’shni mamlakatlardir.
b) zamoniy (vaqtiy) munosabat. Alisher Navoiy Abdurahmon Jomiyning zamondoshidir.
v) tenglanish munosabati. Nodira va Sayyora tengdoshlardir.
g) jins munosabati. Shoira va Zulfiya qizlardir.
d) ketma-ketlik munosabati. Bahordan keyin yoz keladi.
Munosabat matematik (simvolik) mantiqda quyidagicha belgilanadi: ARV. Bunda A va V turli buyum va hodisalar, R esa ular o’rtasidagi munosabatdir.