5. Mavzu. Hujayra organoidlari

HUJAYRA ORGANOIDLARI
. Hujayralar uch tarkibiy qism: sitoplazma, o`zak 
va plazmolemmadan tashkil topadi. Sitoplazma va uning organellalari hujayra hayot 
faolitini, shuningdek ko`p hujayrali organizmlarda hujayraning o`ziga xos (spetsifik) 
vazifasini ta`minlovchi asosiy metabolizm apparatidir. O`zak esa genetik axborot 
(informatsiya)ni hosil qiluvchi va saqlovchi, bu axborotni hujayraning bo`linishi 
natijasida hujayra avlodlari qatorida o`tkazilishini ta`minlovchi tuzilmadir. 
Plazmolemma hujayraning tashqi muhit bilan o`zaro fizik-kimyoviy ta`sirini, 
shuningdek ko`p hujayralilarda organizm hujayralarining o`zaro aloqasini 
ta`minlaydi 
Sitoplazma.
Sitoplazma hujayra atrofi muhitidan plazmolemma bilan chegaralangan 
bo`lib, gialoplazma va unda joylashuvchi doimiy komponentlar - organellalar va 
turli xil doimiy bo`lmagan strukturalardan iborat. Sitoplazma-rangsiz, nurni suvga 
nisbatan ko’prok sindira oladigan modda bo’lib, uning solishtirma ogirligi 1.03 
atrofida. Sitoplazma tarkibi xujara tarkibiga ko’ra turlicha bo’ladi. Uning xossasi 
gliseringa uxshash bo’lsada, tabiatda asosan kolloid xolatda uchraydi. Dispersion 
muxitning nordon yoki ishkor reaksiyasiga aylanishi hujayra ichkarisida yuz 
beradigan barcha jarayonlarni o’zgarishiga sabab bo’ladi va modda almashinuvi 
prosessiga uz tasirini ko’rsatadi.Umuman sitoplazma ko’p fazali kolloid hisoblanadi. 
Undagi makromolekulalar va ularning komplekslari ancha murakkab hisoblanadi. 
Undagi membrana sistemasini, naylar, fibril va dona (granula) larni vujudga 
keltiradiki ularni faqat elektron mikroskopdagina ko’rish mumkin. Uni kuzatilganda, 
matriks gomogen yoki yupka donador modda ko’rinishida bo’ladi. Bu 
gialoplazmaning ayrim zonalari sharoitiga va funksiyalar vazifasiga ko’ra, agregat 
holatini uzgartiradi. M: zol holatdan gel holatgacha. Asosiy plazma esa hujayra 
membranasi, tola mikroeldementlarini hosil bo’lishida ishtirok etadi. Sitoplazma 
tarkibiga mikromolekulalardan asosan, sitoplazma matriksning turli globo’lyar 
oqsillari va fermentlari kiradi. Matriksda oqsil sintezidagi aminokislotalarni 
aktivlash fermentlari. Transport RNK joylashgan. 
Gialoplazma
yoki asosiy plazma hujayraning ichki muhiti hisoblanuvchi juda 

---

muhim qismidir. Elektron mikroskopning ko`rsatishicha, u elektron zichligi past 
bo`lgan gomogen yoki nozik donador moddadir. Unda murakkab kolloid holatda 
oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar va boshqa birikmalar mavjud. 
Gialoplazmada ribosomalar va poliribosoma (polisoma)lar ishtirokida hujayraning 
o`z ehtiyojlari uchun kerakli oqsillar sintezlanadi.Gialoplazmaning asosiy roli bu 
yarim suyuq muxit barcha hujayra strukturalarini birlashtirish va ularni o’zaro 
kimiyaviy tasirini ta’minlashdan bazi oqsillarni sintezlanish jarayonlari borligidan 
iborat.Gialoplazmadan hujayra ichidagi transport prosesslar aminokislotalar, moy 
kislotasi, nukleotidlarni tashish amalga oshadi. Mikronaychalar – elektron 
mikroskopning kashf etilishi sitoplazmaning ko’p xususiyatlarini, organella va 
boshqalarni o’rganishga asos bo’ldi. Shular qatorida muhim hujayra sitoplazmasini 
ichki harakatida muhim organoidlardan xisoblangan 3ta fibril tolalar ko’rinishidagi 
to’zilmalar mikronaychalar, mikrfilamentlar va oralik filamentlar muhim 
ahamiyatga ega.Barcha hujayralar butun hayoti davomida o’z strukturasi va modda 
almashinuvi prosesslarini saqlashga harakat qiladi. Buning uchun hujayra 
mebranasi, ya’ni ularning qobig’i katta ahamiyatga ega. Sitoplazma esa barcha 
organoidlar joylashgan muxit hisoblanadi. O’ziga xos muxitda amalga oshadi.