5-Mavzu: ertaklar va uning turlari

Amaliy mashg‘ulot

1. 
   Xalq orasida topishmoq termini yana qanday nomlar bilan atalishini izohlang.
   
2. 
   O‘zbek xalqi va boshqa qardosh xalqlar qachon va nima munosabat bilan topishmoq aytishganligini izohlang.
   
3. 
   Topishmoq nima uchun tarbiya vositalaridan biri sfatida qaralishi haqida mulohaza yuriting.
   
4. 
   Insonni o‘rab olgan muhit va tabiatning turli-tuman hodisalari haqidagi topishmoqlardan sharhlang.
   
5. 
   Topishmoqlarning yozma adabiyotdagi lug‘z (chiston), muammo va tarix janrlari haqida mulohaza yuriting.
   

Topishmoqlar
Otdan baland, itdan past, (egar)

Qoziq ustida qor turmas (tuxum)

Uzundan uzoq, havoga tuzoq (tutun)

Hammaga to‘n tikaman, o‘zim yalang‘och (igna)

Kichkina Xotin, lachagi uzun (ayollar mashg‘uloti)

Abdullaxon – beustixon (bit).

Tokchama- tokcha, Samatjon boyvachcha (sichqon).

Hovuz yonida Sulton boyvachcha (qurbaqa).

Nur sochadi yulduzdek, tunni qilar kunduzdek. lampochka

Qora-qora, qorakarvon, ertayu kech tashirdon. (Chumoli)

Gul tagida olifta ashulachi» bulbul.

Yedirib, yedirib, o‘zi yer. (Yer)

Uyog‘i alang, bu yog‘i alang, o‘rtasidaola to‘palang. (Chang)

Cho‘pchagim cho‘pchak,

Oltin belanchak,

Yetli qizning onasi,

Haligacha kelinchak. (Qo‘g‘irchoq)
Anora, minora,

O‘ng qo‘ lga qo‘nara. (Piyola)

To‘rt oyoqli, temir tuyoqli (ot).



Tog‘da talaymonni ko‘rdim,

Suvda sulaymonni ko‘rdim,

Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim,

Yumalab yotgan toshni ko‘rdim.

(Bo‘ri, baliq, sumalak, toshbaqa.)

Qamish uchi qaltiroq, uni toping, dilbarim,

Igna uchi yiltiroq, uni toping, dilbarim,

Sassiq ko‘lda it hurar, uni toping, dilbarim,

Taqir-tuqir taqravon, uni toping, dilbarim,

Ichidagi mehribon, uni toping, dilbarim…

(chigirtka, qurbaqa, tobut)
Qo‘shig‘i asli “qu-qu”,

Tongni qarshi olar u.

Ko‘zdan qochsin deb uyqu,

Jar soluvchi so‘zi shu. (xo‘roz)

Alisher Navoiyning quyidagi chiston (lug‘z)i va muammolarini izohlang.

Lug‘zlar

QALAM
Ne lo‘lidurki, chun hangoma tutsa,

Qadam boshtin qilib tortar navozir.
Boshin keskandin ortib anga tahrik,

Tilin yorg‘andin o‘lub anga tahrir.

Qaro suvg‘a boshin yuz g‘o‘ta bersa,

To‘lar og‘ziyu bo‘lmas lek damgir.

Kiromul-kotibin ondin qilib sabt,

El etkondin yamon-yaxshini bir-bir.

Vale oshiq bila majnun ishiga

Qazo etkurmay andin ranju tashvir.

Bihamdillahki, ollimda azaldin

Jununu ishq yozdi kilki taqdir.

2

TANGA

Ne sho‘x erurki, ulus ko‘ngli ichra savdosi

Oning yuzidagi xatlar kibi muharrardur.

Kumishdurur tayaiyu qiymati oning lekin

O‘n ikki o‘z tanidek vajh ila muqarrardur.

Ishi ul o‘n ikkidin har birisidur diynor,

Ki adl sikkasidin yuzlarida zevardur.

Magarki angladi xumsul-muborak asrorin,

Ki soni bu adad o‘lmish, agarchi yuz mardur.

Gadog‘a xumsidin ar saltanatdurur, ne ajab,

Qachonki beklik oning rub’idin muyassardur.

3

IGNA

Qaysi ayyor erkin ulkim, naqb urar san’atda bor

Bir sinon yanglig‘ ayog‘din, bosh qotiqliqdin taen.

Nozaninlariing libosi «echakim sangin erur,

Toru pudi ko‘zlaridin ichkari kirmak fani.

Pardayi ismatda har gulruxki ursun lofi zuhd,

Ko‘nglakining darzi-darzi ichra ko‘rmishlar ani,

Bu sifatkim topti ul ayyorliq sarrishtasin,

Tongemastur, gar otin qo‘yg‘aylar oning so‘zani.

Muammolar

ODAM
Qon to‘kar yuzdin damodam ashku, vahkim, har zamon

Bog‘lanib ohimdin aylar ko‘kka mayl ul qatra qon.
BAHO

Dayr aro kir, pandni go‘sh aylagil,

Boda beshak sof erur, no‘sh aylagil.

TOJ

YUz ko‘ngul saydin ajal domidin ozod ayladi,

To jamoling toblig‘ zulfini barbod ayladi.

DOVUD
O‘t tushti vahm dudi aro furqatidin,

To kuydiyu o‘rta-ndi ko‘ngul hirqatidin.

15

DARVESH
Har ne topsang davr aro, soqiy, ayoqqa sol oni,

YUz ko‘rardin o‘tti ish, tut zmdi molomol oni.
Shoira Nodiraning quyidagi chistonini izohlang.
Ul na gumbazdur, eshigi, tuynugidin yo‘q nishon.

Necha gulgunpo‘sh qizlar anda aylabdur makon.

Tuynugin ochib alarming holidin olsam xabar,

Yuzlarida parda tortig‘lig‘ tuturlar bag‘ri qon. (Anor)

Tohir Mullaboyevning topishmog‘i:

Yog‘ochdan silliq tani,

Ilma teshik badani,

Bag‘ridan o‘tsa havo

Taralar mayin navo.

(musiqa asbobi)