5-mavzu: Dunyoning konfetsional manzarasi Rеja: Konfessiya tushunchasi Dunyoning konfetsional manzarasi

materialistik 
yondashuv
” deb nomlanadi. Mazkur qarashlarning paydo bo’lishi antik davrga 
borib taqalib, ilk bor qadimgi yunon faylasuflari qarashlarida aks etgan. XVII asrga 
kelib Yevropada cherkov hokimiyatining susaya boshlashi, hurfikrlilik 
namoyandalari - din tanqidchilarining paydo bo’lishi, XIX asrning ikkinchi 
yarmida CHarlьz Darvin tomonidan “Turlarning kelib chiqishi” (1859) nomli 
asarning chop etilishi ham turtki bo’ldi. Keyinchalik mazkur qarashlar Avgust 
Komt va Lyudvig Buxnerlar tomonidan eng cho’qqisiga ko’tarildi. Unga ko’ra din 
bu ijtimoiy hodisa, inson tafakkuri, emotsiyalari mahsulidir. Mazkur qarash 
tarafdorlari fikricha, dinlar soddadan – murakkabga, umumiylikdan – xususiylikka, 
ko’pxudolikdan – yakkaxudolikka tomon uzoq tarixiy evolyutsion jarayonni bosib 
o’tgan. Unga ko’ra, ilk davrdagi ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-
endokrin, biologik, psixologik va boshqa sohalari o’ziga xos xususiyatlarga ega 
edi. Bu nafaqat uning hayoti va faoliyatiga, fe’l-atvoriga, balki uning fikrlash 
darajasiga, kuchli hayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustahkam, haqiqiy yoki 
soxta mantiqiy qonuniyatlarni kashf etishiga ta’sir ko’rsatadi. Uyqu, tush va nafas 
olish kabi holatlarda tanani boshqaruvchi va o’lim bilan undan ajratib turuvchi, 
hayot bag’ishlovchi qandaydir kuch mavjudligiga ishongan ajdodlarimiz, mazkur 
kuch harakat qiluvchi har bir narsa: daryo, quyosh, oy, daraxt kabi mavjudotlarda 
bor deb tasavvur qilganlar. Natijada, inson qo’rquvi, hurmati, ehtiyoji va zarurati 
darajasida ularga sig’ina boshlagan.
Materialistik maktab tarafdorlari fikriga ko’ra, qo’rquv dinlarning kelib 
chiqishida asosiy rolь o’ynagan hissiy holatdir. Jumladan, ingliz faylasufi Xerbert 
Spenser (1820-1903) ham ibtidoiy qabila dinlarining kelib chiqishiga qo’rquv 
natijasida “ajdodlarga sig’inish” sabab bo’lganligini ta’kidlaydi. Spenser ijtimoiy 
hisob-kitoblarga suyangan holda, hayot qo’rquvining dinlardagi o’rniga alohida 
diqqatni tortadi. Bu qo’rquvning ajdodlarga nisbatan ibodatning barcha 
ko’rinishlari shakllantirganligini va tangrilarning ustun yoki qahramon bo’lgan 
ajdodlardan tanlanganligi fikrini ilgari suradi; har bir dinda ajdodlarga alohida 
e’tibor qaratilganligiga ishora qiladi.
Taniqli psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) ham dinning kelib chiqishini aynan 
qo’rquv hissi bilan bog’laydi. Uning fikriga ko’ra, matriarxat davrida o’ziga juft 
topish uchun yosh yigitlar otalarini o’ldirib, hatto o’z onalariga ham uylanganlar. 
Vaqt o’tishi bilan o’g’il o’z otasining joniga qasd qilganidan vijdoni qiynalib, 
otasining ruhi undan qasos olishidan qo’rqib, unga ibodat qila boshlagan. Freyd bu 
nazariyani 
“edip kompleksi”
deb ataydi. 
Maks Myuller (1823-1900) fikriga ko’ra, dinning kelib chiqishi tabiat 
hodisalarining insonga bergan dahshatidan kelib chiqqan va u 
“naturalizm”
deyiladi. Naturalizm, fizikaviy muhitda uchraydigan quvvat va mavjudotlarning 

---

ideallashtirilishi, shaxslashtirilishi va ilohiylashtirilishi demakdir. Ushbu fikrni 
ilgari surgan Maks Myuller hinduizmning muqaddas kitobi Vedalarga suyangan. 
Vedalardagi xudo nomlarining tabiat hodisalari bilan aloqador ekanligi fikrini 
o’rtaga tashlagan; misol uchun “Agni”ning “olov”, “Dyaus”ning “ko’k” (osmon) 
ma’nolarini bildirishini, bu so’zdan frantsuzcha “Dieu” (lotincha Deus), ispancha 
“Dios” (Xudo) so’zlarining kelib chiqqanini ma’lum qilgan. Myuller deyarli 
barcha dinlarda xudo nomlari, avval olov bo’lishi bilan birga, tabiat hodisalarini 
bildirishini; tabiat kuchlariga g’ayritabiiy baho berish moyilligini uyg’otganligi va 
til o’zgarishlari natijasida dinlardagi barcha muqaddas tasavvur va e’tiqodlarning 
yuzaga kelganligini bildirgan. 
Mazkur maktab tarafdorlari dinlarning yuzaga kelishi va shakllanishi animizm, 
totemizm, fetishizm va shamanizm kabi bosqichlarda yuzaga kelganini ta’kidlaydi.