5-mavzu: buxgalteriya balansi (davomi)

Yakuniy balans

4.7-jadval

Aktiv	Summa, so‘m	Passiv	Summa, so‘m
Asosiy vositalar (+500000)	1812600	Ustav kapitali.	1448960
Materiallar (-8600)	15600	Rezerv kapitali (+500000)	500000
Asosiy ishlab chiqarish (+8600)	52450	Xodimlar bilan mehnat haqi bo‘yicha hisoblashuvlar (-14500)	25390
		Budjet bilan hisob-kitoblar (+14500)	14500
Hisob-kitob schoti (-13900)	120500	Mol yetkazib beruvchilar (-13900)	12300
B a l a n s	2 001150	B a l a n s	2 001150

Bu model; aktiv va passiv moddalari bir xil summaga kamayganda, shu summaga aktiv va passivdagi summalar yig‘indisi ham kamayadi, aktiv va passiv tengligi esa buzilmaydi deb o‘qiladi.

Demak, xo‘jalik muomalalari ta’sirida balansda sodir bo‘ladigan to‘rt tip o‘zgarishlarni yuqorida ko‘rib chiqilgan to‘rtta matematik model orqali ifodalash mumkin ekan.
Ko‘rib chiqilgan to‘rtta xo‘jalik muomalasi balansda ro‘y beradi- gan barcha o‘zgarish turlari uchun misol bo‘la oladi. Demak, korxonada qancha xo‘jalik muomalasi sodir bo‘lishidan qat’i nazar, ular to‘rt tipga bo‘linadi:
I tip. Aktiv moddalaridagi o‘zgarish (aktivda ko‘payish va aktivda kamayish) – balans jami o‘zgarmaydi.

2. 
   tip. Passiv moddalaridagi o‘zgarish (passivdagi ko‘payish va passivdagi kamayish) – balans jami o‘zgarmaydi.
   
3. 
   tip. Aktiv va passiv moddalarida ko‘payishga olib keluvchi o‘zgarishlar (aktiv va passiv bir xil summaga ko‘payadi).
   
4. 
   tip. Aktiv va passiv moddalarida kamayishga olib keluvchi o‘zgarishlar (aktiv va passiv bir xil summaga kamayadi).
   

Demak, har qanday xo‘jalik muomalasi ushbu ko‘rsatilgan to‘rt tip o‘zgarishlardan birining sodir bo‘lishiga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan misol va izohlarga ko‘ra xo‘jalik muomalalari ta’sirida birinchi va ikkinchi tip o‘zgarishlarda, o‘zgarish faqat balans-
ning aktiv qismidagi moddalar orasida yoki passiv qismidagi moddalar orasida alohida birining ko‘payib, ikkinchisining kamayishiga olib keladi. Shu bilan birga balansning aktiv va passiv qismlarining jami summasi o‘zgarmaydi.
Uchinchi va to‘rtinchi tip o‘zgarishlar esa, o‘zgarish balansning aktiv qismidagi tegishli moddalarni ham, passiv qismidagi tegishli moddalarni ham bir vaqtda ko‘paytiradi (uchinchi tip o‘zgarish) va kamaytiradi (to‘rtinchi tip o‘zgarish). Shu bilan birga balansning umu- miy summasiga ta’sir qiladi, ya’ni ko‘paytiradi yoki kamaytiradi (4.4- rasm).

4.4-rasm.

Xo‘jalik muomalalarining balans tuzilishi va valutasiga ta’siri quyidagi rasmda keltirilgan (4.5-rasm):