5-mavzu: Bojxona bojlari, to‘lovlari, yig‘imlar va imtiyozlar.(4 soat)

Келиб чиқишига кўра:

• 
  автоном – божлар, ҳукумат органларининг бр томонлама ҳаракати натижасида вужудга келади. Бундай пайтда асосий қарорни давлат қабул
  

қилади, ва аниқ бож ставкалари ўрнатилади.

• 
  конвенцион (шарномали) – божлар, иккитомонлама ва кўп томонлама шартномаларга асосланган ҳолда ишлаб чиқилади ва қўлланилади.
  
• 
  преференциал – божлар, бож тарифи ставкаларидан паст кўринишда
  

қўлланилади ва ундирилади ҳамда ривожланаётган давлатларда экспорт ҳажминиошириш мақсадида қўлланилади. 1971 йилдан бошлаб импорт тарифи ставкаларини камайтириш ҳисобига ҳам ривожланаётган давлатларда бир қатор ютуқларга эришилган.

Божхона божлари турлари ва уларни синфланиши

1-жадвал

Ундирилиш усулига кўра	Хос	Адвалор	Аралаш
Ундирилиш объектига кўра	Импорт	Экспорт	Транзит
Тавсифланишига кўра	Мавсумий	Демпингга қарши	Компенсацион
Келиб чиқишига кўра	Автоном	Конвенцион	Преференциал
Ставкаларнинг турлари бўйича	Доимий	Ўзгарувчан	-
Ҳисобланишига кўра	Номинал	Самарали	-

Манба: А. Киреев «Международная экономика»1998 йил. Москва
Ставкаларининг турлари бўйича:

• 
  доимий – бож тарифи, ставкаси ҳукумат тоонидан ўрнатилган бўлиб
  

қайсики ўзгартириш мумкин эмас.

• 
  Ўзгарувчан – бож тарифи, давлат органлари томонидан ўрнатилган ва ўзгартирилиши мумкин бўлган тариф ставкалари киради бунда асосан ички нархларни жаҳон бозоридаги нархлрга тенглаштириш жараёнида
  

\ўлланилади. Мисол учун Европада қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ягона нархини белгилашда қўлланилади.

Ҳисобланиш усулларига кўра:

• 
  номинал – тариф ставкаси, бож тарифида кўрсатилган тарзда ўрнатилади. Улар давлат импорти ва экспортини ривожлантириш жараёнида умумий тарздаги божхона божларини ундирилишини ўзида акс эттиради.
  
• 
  самарали – божхона божларининг реал қийматини товарнинг охирги нархида акс эттиради.
  

Тариф усулларига импорт ва экспорт божларини жорий қилиш кирса, нотаъриф усулларига ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларига субсидиялар бериш, квоталаш, лицензиялаш кабилар киради.²

1. .

Божхона божлари аввало импорт божлари ва экспорт божларига ажралади.

Импорт божлари давлат бюджетини тўлдириш мақсадида ва ички бозорларга тушадиган чет эл товарлари оқимини тартибга солиш учун белгиланади. Экспорт божлари мамлакат ичида талаб кўп бўлган маҳсулотлар тақчиллигининг олдини олиш мақсадида белгиланади. Бож олинадиган маҳсулотлар, бож олинмайдиган маҳсулотлар, олиб кетиш ва олиб кетиш тақиқланган маҳсулотлар, шунингдек, божхона божлари ставкаси, яъни, уларнинг тартибга солинган рўйхати божхона таърифлари деб аталади. Божхона таърифларини ишлаб чиқариш, табиий фарқлар (ҳайвонот ва ўсимлик дунёси), қайта ишлаш даражаси (хом ашё, ярим тайёр маҳсулотлар, тайёр буюмлар) кўра, тақсимланган маҳсулотлар рўйхатини ўз ичига олган маҳсулот сархилловчилар (классифиқаторлари) асосида қурилган. Бу классифиқаторлар маҳсулотларини таърифлаш ва шартли белгилашнинг уй\унлаштирилган тизими бўлиб, унда олти хонали шартли рақам белгига эга бўлган маҳсулот ҳақидаги асосий маълумотлар ҳамда унинг маҳсулотлар номенклатурасидаги ўрни кўрсатилган. Масалан, 210431 код қуйидагини билдиради: 21-маҳсулотлар гуруҳлари, 04- маҳсулотлар Ўрни (позицияси) ва 31- субпозицияси.
Божхона тарифлари бир ёки бир неча бож миқдорлари устунига эга бўлиши мумкин, яъни, улар оддий ва мураккаб бўлади. Оддий божхона тарифлари устуни маҳсулотлар келиб чиққан мамлакатлардан қатъий назар иаҳсулотларга ягона ставкаларни кўзда тутади. Мураккаб божхона тарифлари устунида эса, маҳсулот бир неча бож ставкаларига эга бўлади ва у ёки бу мамлакатга унда вужудга келган иқтисодий ва сиёсий вазиятларга қараб танлов асосида қўлланилади.

1.