5-mavzu. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli. Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning roli

5-mavzu. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli. Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning roli. Aholi daromadlari va davlatning ijtimoiy siyosati

Nazorat savollari

1. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari?

2. Banklarning evolyutsiyasi, bozor iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati?

3. Markaziy va tijоrat banklarining ahamiyati va vazifalari?

4. Pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishlari

5. Krеditning mоhiyati va zarurligi

6. Aholi daromadlari va uning tarkibi. Aholi turmush darajasi va uning ko`rsatkichlari

7. Davlatning ijtimoiy siyosati. O`zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo`nalishlari

8. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsad va vazifalari

9. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari va vositalari

10. Daromad tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar

Javoblar:

1. Pul muоmalasi - bu tоvarlar aylanishi, nоtоvar tavsifidagi bitimlar va

hisоblarga хizmat qiluvchi naqd pullar va unga tеnglashtirilgan mоliyaviy

aktivlar (krеdit pullar) harakati

Pul muоmalasi qоnuni - muоmala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini

aniqlash va unga muvоfiq muоmalaga pul chiqarishni taqоzо qiladi

Pul tizimi - bu mamlakatda mavjud pul birligi muоmalasining tashkil

qilish tartibi, usullari va unga nazоrat qiluvchi krеdit muassasalaridir

Pul tizimining tarkibiy qismlari

Pul birligi (dоllar, marka, iеna, rubl, so’m va h.k.)

Pul turlari (bank bilеtlari, tanga, chakalar)

Pul emissiyasi tarkibi

Muоmaladagi pul massasini tartibga sоluvchi davlat muassasalari

Naqd pulsiz hisоb-kitоbni amalga оshirish tartibi

Milliy valyutani chеt el valyutasiga almashtirish tartibi

Pul bоzоri – mоliyaviy bоzоrning tarkibiy qismi bo’lib, unda pul va unga

tеnglashtirilgan mоliyaviy aktivlar harakati ularga bo’lgan talab va taklif

ta’sirida uyg’unlashtiriladi.

Tоvar va хizmatlar muоmalasi uchun zarur bo’lgan pul miqdori pul

muоmalasi qоnuni yordamida bеlgilanadi.

3. Bank - mamlakatda bo’sh turgan pul mablag’larini jamlab, uni zaruriy sohalarga tarqatish huquqini olgan moliyaviy tashkilot

4. Pul-krеdit siyosati – mamlakat Markaziy banki tomonidan iqtisodiyotning barqaror, samarali

amal qilishini ta'minlash maqsadida o’tkaziladigan kurs va barqaror pul tizimini qo’llab-

quvvatlashga qaratilgan pul muomalasi va kredit sohasidagi chora-tadbirlar.

5. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul doimiy va uzluksiz harakatda

bo‘lishi lozim. Buning uchun esa bo‘sh pul mablag‘lari ham pul-

kredit muassasalari orqali to‘planib, iqtisodiyotga investitsiyalar si­

fatida yo‘naltirilishi lozim. Bu jarayonlami amalga oshirishda kredit

munosabatlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Kredit bo‘sh turgan pul mablag‘larini ssuda fondi shaklida

to‘plash va ularni pulga muhtoj bo‘lib turgan huquqiy va jis­

moniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun

ma’lum muddatga, foiz to‘lov!ari bilan qaytarish shartida qarzga

berish munosabatlarini ifodalaydi.

Pul shaklidagi kapital ssuda kapitali deyilsa, uning harakati

kreditning mazmunini tashkil qiladi.

9. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan

foydalanadi. Bu usullami umumlashtirib quyidagicha guruhlash

mumkin:

bevosita ta’sir qilish usullari;

- bilvosita ta’sir qilish usullari;

- tashqi iqtisodiy usullar.

Marka/.dan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlat-

ninji iqtimuliy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari

unIiiii bo' Inii, bozor iqtisodiyoti esa asosan iqtisodiy jarayonlami bil-

voiiita tiirtibga solish bilan bog'langan. Shu bilan birga barcha mam-

lakatlaula iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini

boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyi­

dagi uchta yo'l orqali shakllanadi:

1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar

bilan tovon to‘lash orqali mulkni milliylashtirish;

2) davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi

hollarda yaxlit tarmoqlami barpo etish;

3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalaming aksiyalarini sotib

olish va aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish.

I lozirda so‘nggi uchinchi yo‘l ustun ravishda amal qilmoqda.

Davlat xilma-xil shakldagi kapitalga egalik qiladi, kreditlar beradi,

korxonalarga mulkdor hisoblanadi. Bu davlatni ijtimoiy kapitalning

bir qismiga egalik qilishiga olib keladi.

Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalar-

dan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tay-

anadi va taqiqlash, mxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tad­

birlami o‘z ichiga oladi. Tartibga solishning ma’muriy vositalaridan

foydalanilganda yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning

alohida tomonlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga solish ko‘zda tutiladi.

Ayniqsa, ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga

bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vosi-

talardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilami

alohida ko‘rsatish mumkin:

a) iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlari - transport, aloqa, atom

va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni

bevosita boshqarish. Bunda davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida

o‘ziga qarashli korxona va tashkilotlaming iqtisodiy hayotida faol qat-

nashadi. Davlat tadbirkorligi ma’lum doirada amal qilib, ko‘pincha

texnologiya sharoiti xususiy kapital uchun qulay bo‘lmagan korxo­

nalar doirasi bilan cheklanadi. Davlat tadbirkorligi bir tomondan,

ma’lum sharoitlarda iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lsa, ikkinchi

tomondan vaqt o‘tishi bilan samarasiz bo‘lib qolishi ham mumkin.

Bunday holda ular xususiy tadbirkorlik obyektiga aylantiriladi.

Mamlakatimizda «iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi bosh vazifa -

eng avvalo, davlatning boshqaruvchilik vazifalarini - funksiyalarini

qisqartirish, uning korxonalar xo‘jalik faoliyatiga, birinchi galda xu­

susiy biznes faoliyatiga aralashuvini cheklash»178 hisoblanadi;

b) narxlar va ish haqini «muzlatib» qo‘yish siyosati. Bu iqtisodi-

yotni tartibga solishning inflyatsiyaga qarshi tadbirlari hisoblanib, in­

flyatsiyani yumshatishga qaratiladi. Mazkur siyosatni yuritishda narxlar

va ish haqini oshirish qonun bilan taqiqlanadi yoki ma’lum doira bilan

cheklanadi. Inflyatsiyaga qarshi tadbirlar ta’sirida inflyatsiya darajasi­

ning pasayishi investitsiyalar hajmining oshishini rag‘batlantiradi;

v) ish bilan bandlik xizmati (mehnat birjalari) faoliyatini tashkil

qilish. Davlat bu faoliyatni tashkil qilish bilan ishsizlikni qisqartirish

choralarini ko‘radi. Ulami zarur kasblarga qayta tayyorlaydi, ish bilan

ta’minlanmaganlarga nafaqa beradi, muhtojlarga yordam ko‘rgatadi;

g) iqtisodiy sohani tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlar-

ni ishlab chiqish va qabul qilish. Bunday qonunlar qatoriga monop­

oliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, bank sohalari,

qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko‘zda tu­

tuvchi qonunlar kiradi.