5-мавзу: Аудиторлик касбига малакавий ва ахлоқий талаблар

5-mavzu: Auditorlik kasbiga malakaviy va axloqiy talablar
Reja:
1.Auditorlik kasbiga malakaviy talablar va auditorlik malaka sertifikati.
2.Auditorlik tashkiloti va auditorlarning mustaqilligi.
3.Auditor axloqi (etikasi).
4.Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish.


"Tayanch" iboralar:
Audit, auditor, auditor yordamchisi, auditorlik faoliyati, auditorlik tashkiloti, auditor malaka sertifikati, auditorlik tashkilotlarining professional xizmatlari, auditorlik tekshiruvi, auditorlik faoliyatini lisenziyalash, auditorlik hisoboti, auditorlik xulosasi, auditorlik faoliyatining milliy standartlari, auditor ahloqi, malakaviy talablar.
1. Auditorlik kasbiga malakaviy talablar va auditorlik malaka sertifikati.
Auditorlarning yuqori darajadagi kasb mahorati o’tkaziladigan auditorlik tekshiruvlar va professional xizmatlar eng yuqori darajada amalga oshirilishining garovi hisoblanadi. Aynan mana shuning uchun ham Moliya Vazirligi tomonidan auditorlik faoliyati bilan shug’ullanishga yuqori talablar o’rnatilgan.
Auditorlarning malakasini oshirish buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi xalqaro tashkilotda akkreditatsiyadan o‘tgan o‘quv markazlari tomonidan amalga oshiriladi.
Auditor auditorning malaka sertifikatini olgan yildan keyingi yildan e’tiboran har yili auditorlarning malaka oshirish kurslaridan o‘tadi.
Auditorlarning malakasini oshirish kurslari vakolatli davlat organi tomonidan auditorlarning respublika jamoat birlashmalari bilan birgalikda tasdiqlanadigan namunaviy dastur bo‘yicha o‘tkaziladi.
Auditorning malaka sertifikati (bundan buyon matnda sertifikat deb yuritiladi) auditorning malakasini tasdiqlaydigan va unga auditorlik tashkiloti tarkibida auditorlik xizmatlarini ko‘rsatish huquqini beradigan hujjatdir.
Sertifikat basharti talabgor malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirsa, vakolatli davlat organi tomonidan beriladigan, qat’iy hisobotga oid hujjatdir.
Sertifikat dastlabki besh yillik muddatga beriladi, uning amal qilishi navbatdagi o‘n yillik muddatga va keyinchalik muddatsiz davrga uzaytiriladi.
Talabgorda xalqaro buxgalter sertifikati mavjud bo‘lgan hamda u ushbu Qonunning 21 va 22-moddalarida nazarda tutilgan talablarga rioya etgan taqdirda, sertifikat unga malaka imtihonini topshirmagan holda dastlabki besh yillik muddatga beriladi va belgilangan davriylik bilan uzaytiriladi.
Sertifikat olish yoki uning amal qilish muddatini uzaytirish uchun talabgorlarning bilimlarini malaka komissiyasi tomonidan tekshirish tartib-taomili malaka imtihonidir.
Malaka imtihonini o‘tkazish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Auditorda kamida o‘n yillik uzluksiz auditorlik ish staji mavjud bo‘lgan va u ushbu Qonun 22-moddasining ikkinchi qismida belgilangan hujjatlarni taqdim etgan taqdirda, sertifikatning amal qilish muddati malaka imtihoni topshirilmagan holda uzaytiriladi.
Malaka imtihonidan o‘ta olmagan talabgor, malaka imtihonini qayta topshirish uchun malaka imtihonida ishtirok etgan sanadan e’tiboran kamida bir oydan so‘ng hujjatlarni taqdim etishga haqli.
Sertifikat olish uchun talabgor oliy ma’lumotga hamda oliy ta’lim tashkilotini tamomlaganidan keyin oxirgi o‘n yildan kamida uch yil buxgalteriya hisobi va audit sohasida yoki oliy ta’lim tashkilotida “Buxgalteriya hisobi” yoxud “Audit” fanidan dars berish sohasida ish stajiga (shu jumladan o‘rindoshlik asosida) ega bo‘lishi kerak.
“Buxgalteriya hisobi” va “audit” ixtisosliklari bo‘yicha magistr diplomiga ega bo‘lgan talabgor uchun auditorlik tashkilotida kamida bir yillik ish staji (shu jumladan o‘rindoshlik asosida) talab qilinadi.
Talabgorning iqtisodiy ixtisosliklar bo‘yicha ilmiy darajasi mavjud bo‘lgan taqdirda, buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi ish staji talab etilmaydi.
Talabgor dastlabki besh yillik muddatga sertifikat olish uchun vakolatli davlat organiga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda ariza taqdim etadi:
pasportining ko‘chirma nusxasini;
oliy ma’lumot to‘g‘risidagi diplomning yoki ilmiy daraja to‘g‘risidagi hujjatning yoxud chet davlatda olingan oliy ma’lumot yoki ilmiy daraja to‘g‘risidagi hujjatni tan olish haqidagi tegishli vakolatli davlat organi guvohnomasining ko‘chirma nusxasini;
belgilangan davriylik bilan malaka oshirganligini tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilingan holda, xalqaro buxgalter sertifikatining ko‘chirma nusxasini (mavjud bo‘lgan taqdirda);
mehnat daftarchasining ko‘chirma nusxasini (o‘rindoshlik asosida ish staji mavjud bo‘lgan taqdirda bu haqda mehnat daftarchasiga yozuv kiritilgan holda, shuningdek xorijdagi ish stajini tasdiqlovchi hujjatni) yoki “Yagona milliy mehnat tizimi” idoralararo dasturiy-apparat kompleksidan ko‘chirmani;
arizani ko‘rib chiqish uchun yig‘im to‘langanligi to‘g‘risidagi to‘lov hujjatining ko‘chirma nusxasini.
Auditor sertifikatining amal qilish muddatini uzaytirish uchun uning dastlabki besh yillik muddati yoki navbatdagi o‘n yillik muddati tugashidan uch oy oldin, biroq sertifikatning amal qilish muddati tugashidan ko‘pi bilan olti oy oldin vakolatli davlat organiga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda ariza taqdim etadi:
sertifikatning asl nusxasini;
belgilangan davriylik bilan malaka oshirganligini tasdiqlovchi hujjatlarni ilova qilgan holda, xalqaro buxgalter sertifikatining ko‘chirma nusxasini (mavjud bo‘lgan taqdirda);
mehnat daftarchasining ko‘chirma nusxasini yoki “Yagona milliy mehnat tizimi” idoralararo dasturiy-apparat kompleksidan ko‘chirmani;
arizani ko‘rib chiqish uchun yig‘im to‘langanligi to‘g‘risidagi to‘lov hujjatining ko‘chirma nusxasini.
Ushbu moddaning birinchi va ikkinchi qismlarida belgilangan hujjatlar yozma yoki elektron shaklda taqdim etiladi.
Ushbu moddada nazarda tutilmagan hujjatlar taqdim etilishini talab qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Vakolatli davlat organi sertifikat olish yoki uning amal qilish muddatini uzaytirish uchun ariza kelib tushgan kundan e’tiboran uch ish kuni ichida talabgorga malaka imtihonini topshirishga ruxsat berish haqida yoki ruxsat berishni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.
Talabgorning malaka imtihonini topshirmagan holda sertifikat olish yoki uning amal qilish muddatini uzaytirish uchun arizasini ko‘rib chiqish ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan muddatda amalga oshiriladi. Talabgorlarga malaka imtihonini topshirmagan holda sertifikat berishni yoki sertifikatning amal qilish muddatini uzaytirishni rad etish mazkur Qonunning 24-moddasida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi.
Sertifikat olish yoki uning amal qilish muddatini uzaytirish to‘g‘risidagi arizani ko‘rib chiqish uchun bazaviy hisoblash miqdorining 50 foizi miqdorida yig‘im to‘lanadi.
Malaka imtihonini topshirishiga ruxsat berilgan, shuningdek xalqaro buxgalter sertifikatiga yoki kamida o‘n yillik uzluksiz auditorlik ish stajiga ega bo‘lgan talabgorlar ro‘yxati vakolatli davlat organi tomonidan tasdiqlanadi va uning rasmiy veb-saytida e’lon qilinadi.
Malaka imtihoni topshirishiga ruxsat berilgan talabgorlar malaka imtihoni o‘tkaziladigan sana, vaqt va joy haqida imtihon o‘tkaziladigan kundan kamida o‘n ish kuni oldin yozma yoki elektron shaklda xabardor qilinadi.
Xalqaro buxgalter sertifikatiga yoki kamida o‘n yillik uzluksiz auditorlik ish stajiga ega bo‘lgan talabgorlarga vakolatli davlat organining taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqishi natijalari to‘g‘risida xabarnomalar yuboriladi.
Sertifikatning amal qilish muddati uzaytirilganda ariza taqdim etilgan sanadan to sertifikatning amal qilish muddati tugaydigan sanagacha bo‘lgan vaqt davri auditor sifatidagi uzluksiz ish stajiga qo‘shiladi.
Auditor sifatidagi uzluksiz ish stajini aniqlash chog‘ida auditor lavozimiga tayinlashlar oralig‘idagi bir oydan ko‘p bo‘lmagan vaqt davri uzilish deb qaralmaydi.
Agar talabgor malaka imtihonini topshirishga ikki marta kelmagan bo‘lsa, taqdim etilgan hujjatlar qaytariladi. Bunda sertifikat olish yoki uning amal qilish muddatini uzaytirish uchun arizani ko‘rib chiqish uchun to‘langan yig‘im qaytarilmaydi.
Malaka imtihonini topshirishga ruxsat berish rad etilgan taqdirda, vakolatli davlat organi qabul qilingan qaror to‘g‘risida talabgorni rad etish asoslarini ko‘rsatgan holda uch ish kuni ichida yozma yoki elektron shaklda xabardor qiladi.
Malaka imtihonini topshirishga ruxsat berishni rad etish uchun quyidagilar asos bo‘ladi:
talabgorning ushbu Qonun 21-moddasida belgilangan malaka talablariga muvofiq emasligi;
ushbu Qonunning 22-moddasida nazarda tutilgan hujjatlar to‘liq hajmda taqdim etilmaganligi.
Malaka imtihonini topshirishiga ruxsat berish rad etilgan talabgor kamchiliklar bartaraf etilganidan keyin ariza bilan takroran murojaat qilishga haqli. Kamchiliklar o‘n besh ish kuni ichida bartaraf etilganda arizani ko‘rib chiqqanlik uchun yig‘im undirilmaydi.
Sertifikat vakolatli davlat organi tomonidan malaka komissiyasining bayonnomalari olinganidan keyin o‘n kunlik muddatda rasmiylashtiriladi va O‘zbekiston Respublikasi hududida yuridik kuchga ega bo‘ladi.
Auditorning familiyasi, ismi, otasining ismi o‘zgargan taqdirda, u tegishli o‘zgartishlarni tasdiqlovchi hujjatlar berilgan sanadan e’tiboran bir oylik muddatda vakolatli davlat organiga sertifikatni qayta rasmiylashtirish to‘g‘risida ariza berishi shart.
Sertifikatni qayta rasmiylashtirish auditor qayta rasmiylashtirilishi lozim bo‘lgan sertifikatning asl nusxasini va tegishli o‘zgartishlarni tasdiqlovchi hujjatlarning ko‘chirma nusxalarini ilova qilgan holda sertifikatni qayta rasmiylashtirish to‘g‘risida ariza bergan kundan e’tiboran besh ish kuni ichida amalga oshiriladi. Qayta rasmiylashtirish chog‘ida avval berilgan raqam va ilgari belgilangan amal qilish muddati ko‘rsatilgan sertifikatning yangi blankasi beriladi. Ilgari berilgan sertifikat blankasi yo‘q qilinadi.
Yo‘qotilgan yoki yaroqsiz holga kelgan sertifikat o‘rniga auditorning sertifikatning dublikatini berish to‘g‘risidagi arizasiga asosan uning dublikati beriladi. Sertifikat yo‘qolganligi to‘g‘risidagi axborot vakolatli davlat organining rasmiy veb-saytida e’lon qilinadi. Sertifikatning dublikati aynan o‘sha raqamda va ilgari belgilangan amal qilish muddatiga, sertifikatning yangi blankasida “Dublikat” degan yozuv albatta kiritilgan holda beriladi.
Yaroqsiz holga kelgan sertifikat vakolatli davlat organiga qaytarilishi va yo‘q qilinishi lozim.
Sertifikatni qayta rasmiylashtirish yoki uning dublikatini berish to‘g‘risidagi ariza ko‘rib chiqilganligi uchun bazaviy hisoblash miqdorining 25 foizi miqdorida yig‘im undiriladi.
Sertifikatning amal qilishi uning amal qilishini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadan e’tiboran tugatiladi.
Sertifikatning amal qilishini tugatish uchun quyidagilar asos bo‘ladi:
auditorning sertifikatning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi arizasi;
uch yil davomida auditorlik faoliyatida ishtirok etmaganlik;
sertifikat rasmiylashtirilgan sanadan e’tiboran olti oy davomida auditorning sertifikatni olish uchun kelmaganligi;
vakolatli davlat organining sertifikat berish to‘g‘risidagi qarori qonunga xilof ekanligi fakti aniqlanganligi;
sertifikat qalbaki hujjatlardan foydalangan holda olinganligi fakti aniqlanganligi;
sudning muayyan huquqdan mahrum qilish tarzidagi jazoni nazarda tutuvchi qonuniy kuchga kirgan hukmi;
sudning sertifikat egasini belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi qarori;
auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog‘ida ushbu Qonun talablarini muntazam ravishda (ikki martadan ko‘p) yoki bir marta qo‘pol tarzda buzganlik.
Quyidagilar ushbu Qonun talablarini bir marta qo‘pol tarzda buzish deb e’tirof etiladi:
auditorlik tekshiruvini o‘tkazish chog‘ida ushbu Qonunning 34-moddasida nazarda tutilgan cheklovlarni buzganlik;
bila turib soxta auditorlik xulosasini tuzganlik;
auditorlik tekshiruvini o‘tkazish chog‘ida olingan maxfiy axborotni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilganlik, bundan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar mustasno;
auditorlik tekshiruvini o‘tkazish chog‘ida aniqlangan, buxgalteriya hisobini yuritish, shuningdek moliyaviy hisobot tuzish bo‘yicha belgilangan talablarning xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan buzilishi faktlarining auditor tomonidan yashirilganligi;
sertifikatni boshqa shaxsga uning auditorlik faoliyatida o‘z nomidan ishtirok etishi uchun ushbu hujjatdan foydalanishi maqsadida berganlik fakti aniqlanganligi;
auditorning nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlarning topshiriqlariga ko‘ra har xil tekshiruvlarni o‘tkazish uchun auditorlik tashkiloti va mazkur organlar o‘rtasida shartnoma tuzilmagan holda mutaxassis sifatida ishtirok etganligi;
auditor bir vaqtning o‘zida bittadan ortiq auditorlik tashkilotining xodimi yoki muassisi (ishtirokchisi) ekanligi fakti aniqlanganligi;
auditorning har yilgi malaka oshirish kurslaridan o‘tmaganligi.
Ushbu modda ikkinchi qismining to‘qqizinchi xatboshisida nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha o‘z sertifikatining amal qilishi tugatilgan auditor sertifikatning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch yil davomida sertifikat olish haqidagi ariza bilan takroran murojaat qilishga haqli emas.
Auditorlik tashkilotini Auditorlik tashkilotlarining reyestridan chiqarishga sabab bo‘lgan qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘ygan auditorlik tashkiloti rahbari va auditor sertifikatlarining amal qilishi auditorlik tashkiloti to‘g‘risidagi ma’lumotlar Auditorlik tashkilotlarining reyestridan chiqarilgan sanadan e’tiboran tugatiladi.
Vakolatli davlat organining sertifikatning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarori ustidan qonunchilikda belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Sertifikatning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qaror auditorga yoki ushbu auditor ishlayotgan auditorlik tashkilotiga besh kunlik muddatda yuboriladi.
Sertifikatning amal qilishi tugatilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar vakolatli davlat organining rasmiy veb-saytida e’lon qilinishi lozim.
Sertifikatning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qaror auditor tomonidan olingan kundan e’tiboran o‘n ish kuni ichida sertifikat vakolatli davlat organiga yo‘q qilish uchun qaytarilishi lozim.