5 mavzu: Aristotelning adabiy-nazariy qarashlari reja

yunon elementi Aristotel ta’limotiga suyanishi tabiiydir. Umuman olganda,
adabiyot ilmi, ko’pchilik sohalarda bo’lgani kabi tarixiy rivojlanish davrida o’zida
turli yo’nalishlar va tasavvurlar oqimini mujassamlashtiradi va adabiyot ilmining
bugungi takomili qadimgi davrlardan boshlab ilmga sadoqat bilan xizmat qilgan
minglab olimlar kashfiyotlari majmuidan iboratdir.

Masalan, adabiyotdagi fantaziya, yoki “yolg‘on” haqidagi fikr qadimgi yunon
olimi Gesiod tomonidan fanga kiritilgan. Gesiod fikriga ko’ra, asardagi aks ettirish
jarayoni - fantaziya asosiga qurilgan. Chunki, badiiy aks ettirish aslan aks ettirish
bo’lmay, ya‘ni hayotning aynan, to’g‘ri aks etishi bo’lmay, balki “yolg‘on”, ya’ni
tasavvur etilgan aks ettirishdir. Mana shu g‘oya keyinchalik O‘rta asrlarda arab
olimlari tomonidan o‘ziga xos tarzda rivojlantirilgan. Ibn Rashiq: “Real hayotda
qoralanadigan har qanday yolg‘on she’riyatning fazilati hisoblanadi”, deydi. Ibn
Muqaffa esa: “Notiqlik aniq bo’lmagan haqiqatning yolg‘on tarzida kelishidir”,
deb aytadi.

Aristotelning adabiyot prinsiplariga bag‘ishlangan “Poetika” asari Sharq
davlatlarida ham, G‘arb davlatlarida ham O‘rta asrlarda adabiyot to‘g‘risidagi
ilmning keng rivoj topishi uchun turtki, katalizator vazifasini o’tadi.
Sharq mamlakatlarida X-XI asrlarda Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd va boshqa
faylasuflar ijodida “Al-muallimi al-avval”, ya’ni “birinchi muallim” Arastu
(Aristotel) ilmiy-nazariy qarashlarining sharhlanishi va rivojlantirilishi keng
kuzatiladi. Aristotel asarlariga yozilgan sharhlar va Aristotel fikrlarining turli fan
sohalarida rivojlantirilishi bois, musulmon Sharqida Forobiy “Al-muallimi as-soniy”, ya’ni “ikkinchi muallim” sharafli nomiga sazovor bo‘ladi.
Aristotel “Poetika”sini dastavval Abu Bashr Matta (vafoti 932) suriyoniy
tilidan arabiyga ag‘dargan, Yaxyo ibn A’diy (vafoti 960) esa asarni yana
suriyoniydan tarjima qilgan. Ibn Sino ana shu ibn A’diy tarjimasi asosida unga
sharhlar yozgan. Ibn Rushd ham ibn A’diy tarjimasini sharhlagan. XII asrda