5-mashg’ulot. Fonologiya. Tilning fonemalar tizimi. Fonologik ziddiyatlar (2 soat). Reja

maning  ottenkasi  deb  ataladi.

Jahon  tilshunosligi  oldida  Praga  tilshunoslik  to`garagining  katta  xizmati shundaki,  fonologiyani  ilmiypredmet  sifatida  shakllantirdi.   Praga  tilshunoslik  to`garagining fonologik kontseptsiyasi N.S.Trubetskoyning  "Fonologiya  asoslari" kitobida  mujassamlagan.  N.S.Trubetskoy  kontseptsiyasi  bo`yicha  fonologik   sistema leksik  va  grammatik  ma`nolarni  farqlash  uchun  xizmat  qiladigan   fonologik oppozitsiyalar (PFM bo`yicha fonologik qaramaqarshiliklar) majmuasi  sifatida talqin qilinadi. U fonologiyada asosiy rolni fonemalar emas, balki ularning ma`no farqlash funktsiyasi o`ynashini ta`kidlaydi. Har  qanday  fonema  fonologik oppozitsiya  sistemasi  ma`lum  tarkibga  yoki strukturaga  ega  bo`lganligi  uchun ham  fonologik  mazmunga  ega  bo`ladi. Fonema abstrakt birliksifatida qaraladi.  Konkret  tovushlar  fonemaning  moddiy  simvollari hisoblanadi.  Fonema  moddi  jihatdan  bir  qancha  tovushlar  orqali  reallashishi mumkin. Bunday reallashgan  har xil tovushlar shu fonemaning variantlari sanaladi. Praga  tilshunoslari  variantlarni  tasniflab,  ularni  majburiy, fakultativ  va individual  variantlarga  bo`ladilar.  Majburiy  variantlar,  o`z  navbatida  pozitsion, kombinator va uslubiy variantlarga ajratiladi.  Fonemaning urg`uga, so`z xarakteriga, nutq melodikasiga xoslangan  variantlaripozitsion; nutq oqimida yondosh fonemalar ta`siridagi variantl  kombi-nator; talaffuz uslubi  bilan  xoslangan  variantlari  uslubiy  variantlar  sanaladi   (To`liq  uslub,  og`zaki uslub  va  boshqalar).  Bir  pozitsiyaning  o`zida  so`z  ma`nosini  o`zgartirmagan  holda o`zaro  almashinib  kelgan  variantlar  fakultativ   variantlardir.  Fakultativ  variantlar ko`pincha  dialektal  farqlanishlar  natijasida  vujudga  keladi. Masalan,  boring-barin. Ayrim kishilarning  nutq xususiyati bilan  bog`liq  variantlar  individual  variant hisoblanadi.  N.S.Trubetskoy fonologik oppozitsiyalarni uch asosga ko`ra tasnif qiladi:  1. Oppozitsiya sistemasi munosabatiga ko`ra;  2. Oppozitsiya a`zolari o`rtasidagi munosabatta ko`ra;  3. Turli pozitsiyalarda ularning amal qilishiga ko`ra.  Birinchi  belgiga  ko`ra  bir  o`lchovli,  ko`p  o`lchovli,  proportsional  va  ajralgan oppozitsiyaga bo`linadi. Ikkinchi  belgiga  ko`ra,  privativ (oppozitsiya  a`zolaridan biri  belgining  bor yo`qligi  bilan  ikkinchisidan  farq  qiladigan  oppozitsiya),   gradual  (nutq  apparatining ochilishi  darajasiga  asoslangan oppozitsiya,  masalankirkar), teng  qimmatli (mantiqan har ikki  a`zo teng huquqli bo`lgan oppozitsiya) oppozitsiyalarga ajratiladi. Uchinchi  belgiga  ko`ra  esa  doimiy va neytrallashgan oppozitsiyalarga bo`linadi. Neytrallashish  jarayonida oppozitsiyaga kirishayotgan fonemalar  o`rtasida fonologik  qimmatga  ega  bo`lgan  belgi  yo`qoladi.  Lekin   umumiy belgilari saqlanib qoladi.