5-ma’ruza. Fizik sath texnologiyalari. Reja

1.
2.


3.
4.
5.


5-ma’ruza. Fizik sath texnologiyalari.
Reja
Aloqa chiziqlari va ulaming xarakteristikalari.
Ma’lumotlami kodlash va multiplekslash. Raqamli
ma’lumotlami uzatishda qo’llaniladigan kodlash
usullari.
Analog va diskret signallarni modulyatsiyalash.
Birlamchi tarmoqlar PDH, SONET/SDH va DWDM.





Madumotlami simsiz uzatish. Simsiz tizimlar va ulaming xillari.


Tayanch so’zlar:Aloqa chiziqlari Plezioxron raqamli iyerarxiya (Plesiochronous digital hierarchy), SONET/SDH tarmoqlari, DWDM tarmoqlari, OTN tarmoqlari, Frame Relay, ATM texnologiyasi (ATM technology).

1. 
   Aloqa chiziqlari va ularning xarakteristikalari.
   

Axborotlarni uzatish uchun xizmat qiladigan vositalar to’plami quyidagilar: axborotlar uzatgichi, aloqa kanali va axborotlar qabul qiluvchi birligi hisoblanadi. Axborotlarni qabul qiluvchi va uzatuvchi sifatida kompyuterlarni bevosita aloqa liniyalariga ulanishini ta’minlaydigan madumotlami uzatish apparaturasidir. Bular modemlar (telefon liniyalari uchun) va tarmoq adapterlari hisoblanadi.
Kompyuter tarmoqlari ma’lumotlarni fizik uzatish muhiti signallar uzatiladigan elektr va optik o’tkazgichlar (o’tkazish muhiti), shuningdek, yer yuzidagi va sun’iy yo’ldoshli aloqa radiokanallar tarzidagi simsiz muhit hisoblanadi. Ishlatiladigan chastota diapazoni va kanalning uzunligi bilan farqlanadigan ko’pllab xilma-xil radiokanallar turlari mavjud. Kompyuter tarmoqlarida ham o’tkazgichli, ham simsiz muhitlar qodlaniladi. Hozirgi kunda Ethernet standartidagi mobil kompyuter tarmoqlari texnologiyalari rivojlanmoqda. Ko’p hollarda, xususan, global va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarida foydalanuvchilar qanday oraliqda ma’lumotlar o’tkazgichlar orqali emas, simsiz radiokanallar va sun’iy yo’ldoshli aloqa kanallari orqali uzatilishini har doim ham bilishmaydi.
Kabelli aloqa liniyalari kengroq tarqalgan. Kompyuter va telekommunikasion tarmoqlarda bir necha turlardagi kabellar qo’llaniladi.

• 
  Ekranlashtirilmagan o’rama juft UTP (Unshielded Twister Pair);
  
• 
  Ekranlashtirilgan o’rama juft STP (Shielded Twister Pair);
  

• 
  Koaksial kabel (“yo’g’on yoki “ingichka”);
  
• 
  Optik tolali kabel.
  

Koaksial kabellar (coaxial cable), ular televizion antennaga juda o’xshash. O’tkazish tezligi: 10 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda foydalaniladi.
Bunday kabellar to'rt qatlamdan tashkil topgan bo’ladi: uning eng ichki qatlami metall simdan iborat. Bu izolyastiya bilan oralgan bo’lib, u 2-qatlamini tashkil qiladi. 3-qatlam izolyastiyasi yupqa metall ekran bilan qoplangan bo’ladi. Ekran egiluvchan oki, ichki sim egiluvchanlik oki bilan ketma-ket tushadi. Shuning uchun xam koaksial sim deyiladi. Turtinchi qatlam plastik qatlamdan iborat bo’lib, u uchta qatlamni qoplaydi.
Keyingi paytda keng rivojlangan kabel televideniesida ishlatiladigan sim koaksial simdir. Kabel televideniesi yordamida bir kancha kanallar orkali kursatuvlar berilishining sababi xam koaksial simlar orkali bir paytda bir kancha turli signallarni uzatish imkoniyati borligidandir. Bunda xar bir signal turiga bittadan kanal mos keladi. Xar bir kanal uz chastotasida ishlaydi, shuning uchun ular oralikda bir-biridan mustaqil xisoblanadi.
Koaksial simning asosiy afzalligi, uning katta kenglikda ishchi chastotalariga ega bulganligi tufayli katta xajmdagi maTumotlar okimini yuqori tezlikda uzatishi mumkinligidadir. Bu imkoniyat yuqori tezlik bilan ishlaydigan lokal kompyuter tarmoqlarini yaratish imkoniyatini beradi.
Koaksial simlarning ikkinchi afzalligi ularning turli tashki karshiliklarga chidamliligi va nisbatan uzoq masofalarga maTumotlami (signal shaklidagi) uzatishi mumkinligidadir.Koaksial simlari uchun qabul kilingan andozalar mavjud boTib, u Internet kompyuter tarmogi uchun Internet yo' g' on simi (taxminan ko lning katta barmogi yug onligida) deb xam yuritiladi. Bundan tashqari, yo'gonligi taxminan kichik barmok yo'gonligida bo'lgan, xozirda keng tarkalgan Cheapernet yoki Thinnet simlari mavjud. Yo'g'on va ingichkaroq koaksial simlar albatta uz xususiyatlariga ega: yugon simlar ingichkaga nisbatan uzokrok masofaga maTumotlarni uzatadi va tashki qarshilikka chidamliroqdir.
Yuqorida aytganimizdek, afsuski, bu simlarni tugridan-tugri kompyuterga ulab boTmaydi. Buning uchun kushimcha boglovchi sifatida BNC boglovchisidan foydalaniladi. Koaksial simining asosiy xususiyati uning universalligidir, ya’ni

uning yordamida deyarli barcha turdagi: tovush, video va xokazo signallami uzatish mumkin.

Juft o'ramli (UTP) kabellar.O‘ralgan juft simlar eng arzon va bugungi kunda keng tarqalgangan kabellarda ishlatiladi. o‘ralgan juft asosidagi kabel bir nechta juft dielektrik (plastikli) qobig‘idagi izolyatsiyalangan, buralgan miss simlarni tashkil qiladi. U ancha egiluvchan va joylashtirishga qulay. Odatda kabelga ikki yoki to‘rta o‘ralgan juftliklar kiradi.Ekranlanmagan, o‘ralmagan juftliklar tashqi elektromagnit ta’siridan kam himoyalanganliklari bilan tavsiflanadi, shuningdek eshitib qolishliklardan kam himoyalangan, masalan, sanoat shpionaji maqsadida uzatilayotgan axborotni ushlab olish (eshitish) kontakt usuli yordamida (kabelga tiqilgan ikki nina yordamida), hamda kontakt usulida (kabel tarqatayotgan elektromagnit maydonlarini radio opqali ushlab olish) mumkin bo‘ladi. Bu kamchiliklarni yo‘qotish uchun ekranlash qo‘llaniladi.Ekranlangan STR o‘rama juftlik holatida har bir o‘ralgan juft kabel nur sochishini kamaytirish uchun, tashqi elektromagnit halaqitlardan himoyalanish va juft simlarning bir-biroviga crosstalk - chorraxali qoplashlar o‘zaro ta’sirini kamaytirish uchun metalli ekran - qobiqlariga joylashtiriladi.Tabiiyki, ekranlangan o‘rama juftlik ekranlanmaganga qaraganda ancha qimmat, u ishlaganda esa maxsus ekranlangan raz’yom ishlatilishi kerak, shuning uchun ekranlanmagan o‘ralgan juftlikni asosiy ustunliklari - kabel uchlaridagi raz’yomlar oddiy o‘rnatiladi, shuningdek boshqa turdagi kabellarga qaraganda har qanday buzilishlar oddiy ta’mirlanadi.Ularning barcha qolgan ko‘rsatkichlari boshqa kabellarga qaraganda ancha yomon. Masalan, berilgan uzatish tezligida signalni so‘nishi (kabelda yurishi bo‘yicha uning darajasini, miqdorini pasayishi) koaksial kabellarga qaraganda ancha yuqori. Agar yana halaqit qiluvchilardan past himoyalanganligini hisobga olsak, tushunarli bo‘ladi. Nima uchun o‘ralgan juftliklarga asoslangan aloqa liniyalari ancha qisqa bo‘ladi (odatda 100 m atrofida). Bugungi kunda 100 Mbit/s gacha uzatish tezligini oshirish bo‘yicha ishlar olib borilayapdi.
Optiktolali kabellar (fider-optic cable). Eng ishonchli va tez, shu bilan birga juda qimmat kabel turi. Oralig’i 100 km masofadagi tarmoq uchun qo’llaniladi. O’tkazish tezligi: 2 Gbit/sek.
Optik-tolali deyilishiga sabab, yorug lik quvvatidan tolalar orqali boshqa energiya turiga aylantirilishidir. Bunday simlarning diametri bir necha mikron bo'ladi. Ular qattiq qatlam bilan, tashqaridan esa ximoyaviy qoplam bilan qoplangan korinishda bo'ladi. Birinchi optik-tola simlar shisha materialidan tayyorlangan edi. Xozir esa uning o'rniga plastik tolalar ishlatiladi.

2. 
   Ma’lumotlarni kodlash va multiplekslash. Raqamli ma’lumotlarni uzatishda qo’Haniladigan kodlash usullari.
   

Kodlash, ya’ni axborotlami diskret ko’rinishida uzatish ishlatiladigan kanalning uzatish tezligiga va o’tkazish xususiyatiga ta’sir qiladi. Kodlash qabul qiluvchi va uzatuvchi orasida sinxronlashtirishni, barqarorlikni, xatoliklami topish va tuzatishni ta’minlashga yordam beradi. Keng qodlaniladigan kodlash usullarini ko’rib chiqamiz (5.1-rasm).