5-ma’ruza: alaliya, sabablari, shakllari reja

Alaliyaning tavsiflash.Alaliya o‘z mexanizmlari, nutqiy rivojlanmaganlikning yuzaga kelishi va namoyon bo‘lishiga ko‘ra turlichadir. Alaliya ko‘rinishidagi kuzatiluvchilarni o‘rganish va farqlashga tanlangan yondoshuv asosida tadqiqotchilar buzilishning bir-nechta turlarini nomladilar.
A. Libman (1925) alaliyaning quyidagi shakllarini ajratib ko‘rsatadi: motor eshitish soqovlik, sensor eshitish soqovlik va sensomotor eshitish soqovlik.
R.E. Levina (1951) buzilishning psixologik tasnifini tasviya etadi. Bunda bolalarni guruhlarga bo‘linadi: to‘liqsiz eshituv idroki bilan (fonematik), ko‘ruv idroki buzilishi bilan (predmetli) va psixik faolligi buzilganligi bilan.
V.K. Orfinskaya (1963) lingvistik tavsifnomani ishlab chiqib, til tizimining buzilishlarining yetakchi ko‘rinishlarini birlamchi va ikkilamchi buzilishlarga ko‘ra alaliyaning 10 shaklini ajratib ko‘rsatadi: 4 ta motor shakli, 4 ta sensor yetishmovchilik shakllari va 2 ta nutq rivojlanmaganligining asosida xarakat ko‘ruv buzilishlari bilan bog‘liq shakli.
V.A. Kovshikov (1985) ishlarida alaliyaning impressiv sensor va ekspressiv motor shakllari kuzatiladi. Ekspressiv alaliya deganda til birliklarini egallash va ularni boshqarishning buzilishi bilan namoyon bo‘luvchi til buzilishlari tushuniladi va bu hol artikulyatsiya va ma’no operatsiyalari saqlangan holda grammatik, leksik va fonematik operatsiyalarni bajarish imkonini cheklaydi.
Ye.F. Sobotovich (1985) psixolingvistik tuzilish va nutqiy faoliyat mexanizmlarini inobatga olib buzilishni tahlil qildi va alaliyani farqladi: tilning paradigmatik yoki sintagmatik tizimini o‘zlashtirishdagi ko‘pgina buzilishlar. Ye.F. Sobotovich fikricha motor alaliyada tilning belgili shaklini o‘zlashtirishda kamchiliklar kuzatiladi (nutqlardan vujudga kelishi jarayonida belgilardan foydalanish va birlashtirish qoidalari).
Alaliyaning kelib chiqishi va rivojlanish dinamikasini ayrim mualliflar sxemali tarzda quyidagicha ta’rifladilar: u yoki bu sabab bosh miya po‘stlog‘ining butun sensomotor sohasining jarohatlanishini keltirib chiqaradi. Buning oqibatida total alaliya yuzaga keladi. So‘nggi yillarda miya moddasining rivojlanishi va kompensator omillarning ta’siri ostida jarohatlanishning asosiy o‘chog‘i po‘stloqning sensor yoki motor sohalari tomoniga suriladi. Shu sababli bola rivojlanishining erta davrlarida alaliyani sensor va motor shakllariga ajratish shartli kechadi, keyinchalik buzilishning yetakchi komponentini ajratish mumkin.
So‘nggi tadqiqotlar qatorida bu bo‘linish ekspressiv va retseptiv alaliya terminlarida o‘tkazilyapti. Bu terminlarda buzilish kvalifikatsiyasida fiziologik emas, psixologik yondoshuv ta’kidlab o‘tiladi.
Bir qator mutaxassislar fikriga ko‘ra K.P. Bekker, S. Sovok, 1981; M. Kritchli, 1974 v. h., alaliyada nutqning markaziy buzilishlari verbal akustik agnoziya va verbal motor apraksiya ko‘rinishlarida bo‘ladi.
Alaliyaning turli og‘irlik darajalari ajratiladi: oddiy nutqiy beso‘naqaylikdan, so‘zlashuv nutqidan foydalanishga butunlay qobiliyatsizlikkacha.
Adabiyotlarda alaliya muammosi yuzasidan berilgan ma’lumotlar ko‘p qirrali va qarama-qarshidir. Nutq murakkab funksional tizim sifatida dinamik lokalizatsiyaga ega va bosh miya tuzilishining turli sohalarini nutqiy faoliyatga jalb etadi. Alalik bolalar uchun ekspressiv nutqning sust rivojlanishigina emas, balki uning rivojlanishini patologik kechishi ham xosdir.
Nazorat savollari

1. 
   Alaliya nutq buzilishiga ta’rif bering.
   
2. 
   Alaliyani keltirib chiqaruvchi sabablarni ayting.
   
3. 
   Alaliyaning qanday shakllari bor?
   
4. 
   Libman A. alaliyaning qanday shakllarini ajratdi?
   
5. 
   R.E. Levina buzilishning qanday tasnifini tasviya etdi?
   
6. 
   V.K. Orfinskaya buzilishni qanday tasnifini ishlab chiqdi?
   
7. 
   V.A. Kovshikov alaliyani qanday shakllarga ajratdi?