5-Amaliy mashg’ulot: XIX asrning oxiri XX asr boshlari o‘zbek lug‘atchiligining umumiy tavsifi Reja

1) 
tarjimada ruscha so‘zlarning 
o‘zbek tilidagi xalqona variantlarini keltirish
. 
Abdulla Qodiriy so‘zlikning “P” 
harfini tuzishdan oldin turkiy lug‘atchilik, arab, fors-tojik lug‘atchiligi, usmonli 
turk lug‘atchiligi va shuning barobarida, rus lug‘atchiligi bilan ham mukammal 
tanishib chiqqan. Aniqrog‘i, adib lug‘atchilikning nazariy va amaliy masalalarini 
chuqur o‘zlashtirgan va puxta egallagan. Lug‘at o‘sha davr talablari nuqtayi 

---

nazaridan “Ruscha-o‘zbekcha to‘la so‘zlik” nomi ostida tuzilgan bo‘lsa-da, ruscha 
so‘zlarning tarjimasida adibning diqqat markazida mumkin qadar sof o‘zbekcha, 
xalq tilidagi muqobillarini berish birinchi o‘rinda turganligining guvohi bo‘lamiz, 
masalan: 
peremyorzliy – to‘ng‘an, muzlab qolg‘on
1
; peresudchik – g‘iybatchi, 
so‘zchin (104); petrushka – kashnich, qog‘ursoq (123); panenka – oyimqiz, bikach, 
qaqajon (13); pag – dara, uchastka, kent (1), pelmeni – chuchvara, barak (45); 
panel – salmataxta (13); pemza – yong‘irtosh (45); prostinya – choyshab, ro‘ja 
(453) 
kabi. Tarjimalardagi 
to‘ng‘an, so‘zchin, qog‘ursoq, bikach, qaqajon, kent, 
barak, salmataxta, yong‘irtosh, ro‘ja 
kabi so‘zlarning keltirilishi muallif xalq 
tilining ham nodir bilimdoni ekanligini ko‘rsatadi. Yana bir e’tiborli jihat 
shundaki, ayrim ruscha so‘zning o‘zbekcha muqobili sifatida o‘sha so‘zning 
adabiy til va xalq shevalaridagi varianti ham keltirilgan: 
papa – ota, doda (17); 
papasha – dadajon, ada (17); patat – shirin kartishka (36); perekumitsya – quda, 
qudag‘aylashmoq, qudayimlashmoq (76); podnos – barkash, xon, la’li (200); 
podushka – yostiq, bolish, takya (218) 
kabi
. 
Misollardagi 
doda, ada, kartishka, 
qudag‘ay, barkash, la’li, bolish, takya 
kabi so‘zlar xalq shevalarining nodir 
boyliklari sanaladi. Adib tarjimada ruscha so‘zning faqat adabiy tildagi shaklini 
keltirish bilan cheklanishi ham mumkin edi. Biroq xalq yaratgan tilning 
jozibadorligi, ta’sirchanligi, sehri va butun borlig‘i jonli xalq tilida butunicha 
mujassam bo‘lishini chuqur anglagan adib jonli xalq tilidagi adabiy tildan farq 
qiluvchi ayrim so‘z yoki grammatik shakllarni ham keltiradiki, bu holat XX asr 
boshlarida yuzaga kelayotgan o‘zbek adabiy tilining leksik fondini boyitishga 
xizmat qilgan, deyish mumkin. Shuningdek, lug‘atda 
palej – qishloq, yovon (7)
; 
para – esh, juft (19); perevznuzdat – qaytadan yiganlamoq, no‘qtalamoq (57); 
peregrejanie – og‘achilov, kemiruv (62); pila – arra, yorg‘i (128); planzixter – 
g‘alvir, sitqi (140); plata – to‘lov, haq, muzd (142); pletushka – savatcha, gijik 
(147); povinkost – majburiyat, begar (164); podpruga – qayish, ayil, pushtan (206) 
kabi misollar uchraydi. Muallif yuqoridagi ruscha so‘zlar tarjimasida 
yovon, esh, 
no‘qtalamoq, og‘ochilov, yorg‘i, sitqi, muzd, gijik, begar, pushtan 
kabi so‘zlarni 
keltirishi har bir so‘zning xalq orasidagi, muayyan sotsial tabaqa, kattalar va 

---

bolalar nutqida qo‘llanishidagi ma’no qirralarini ham ko‘rsata olganligidan dalolat; 
1 Qodiriy A., Rahmatiy S. Ruscha-o‘zbekcha to‘la so‘zlik. II-jild, П-Я harflari. –
Toshkent-Qozon: O‘zdavnashr, 1934. – B. 81. Keyingi misollarda sahifa 
ko‘rsatilmoqda.