|
5. Amaliy mashg’ulot
5. Mavzu. Muhit omillarining inson organizmiga ta'siri
Ishning maqsadi: Ekologik omillarning inson organizimiga ta`sirini, inson va kosmik tsikllar. İnson salomatlıgınıng kosmik tsikllariga bog’liqligi ni o’rganish.
Kerakli asbob-uskunalar: Ekologik karita, tuproq va o`simlik namunalari, rangli qalam, rasm daftari, o`chirgich rangli rasm albom, ko`rgazmali materiallar, slayd, videoproektor.
Qo’llanıladigan ta`lim texnologiyaları: Dialogik yondashish, muammoli ta`lim, suhbat, insert, balıq skeleti, nima uchun, aqılıy xujjim, o`z-o`zini baholash.
Nazariy material: Atrof-muhit tushunchasi. Biz muhit deganda organizmlarni o’rab turgan barcha omillar yig’indisini tushunamiz. Muhit ko’pincha elementlardan tashkil topgan bo’lib, ularning ayrimlari organizm uchun zarur, ayrimlari befarq, uchinchi birlari esa zararli ta’sir ko’rsatadilar.
Yashash muhiti deb tabiatning bir-biriga o’zaro ta’sir qiluvchi tirik mavjudodlar bilan qoplangan qismiga aytiladi. Organizmlar murakkab va o’zgaruvchan dunyoda yashab, ular o’z hayotini asta-sekinshunga moslashtirib boradi. Tirik organizmlar to’rtda asosiy yashash muhitini o’zlashtirgan bo’ladi: 1. Havo muhiti, 2. Suv muhiti, 3.Yer muhiti va oxirgi muhit bu tirik organizmlarning o’zlari hisoblanadi.
Insonning hayotiga xavf tug’diruvchi atrof-muhitidagi jiddiy holat ekologik tanglik deb ataladi. U asosan tabiatdan ko’r-ko’rona foydalanish uni jadal ifloslash va shuningdek qoloq texnologik jarayonlarni qo’llash natijasida shakllanadi.
Atrof-muhitbulg’anishi va ifloslanishini tirik organizmgata’sirini buyuk olim Abu –Ali ibn Sinobundan 1000 yildan ko’proqvaqtoldinham, “Chang va tutun bo’lmasa, inson ming yil umr ko’rar edi” deb yozib qoldirgan.
Ekologiya fani tirik organizm bilan tabiat orasidagimunosabatlar, bog’lanishlarhaqidagi fan bo’lganligi uchun, atrof-muhitni muhofaza qilish kursi bilan ham uzviy bog’langandir.
Tevarak atrofimiz zaharli moddalar bilan yildan-yilga ifloslanib bormoqda, insoniyat hozirgi kunda ekologik bilimga muhtoj bo’lib qoldi. Avvalo inson tabiat boyliklarini tezroqqazib olib, o’zehtiyojlarini ko’proq qondirish uchun texnika vositalaridan ko’proq foydalanib, ona Yer qo’ynida yotgan juda ko’pmoddalarni (radioaktiv moddalar, ftor moddasi va boshqalar) atrof-muhitga sochib yubordi. Bundan tashqari ko’proq hosil yetkazish uchun kimyoviy moddalardan (pestitsidlar, ya’ni defoliantlar, fungitsidlar, gerbitsidlar vah.k.) foydalandik va ko’p zaharli moddalarni tuproqqa, atrof-muhitga tarqatdik.
Har bir inson ona tabiatni sevishi, tabiatni saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish haqida kitoblarni, ommaviy maqolalar va risolalarni, o’qib, o’z bilimini oshirib borishi bilan ekologik tarbiyadan va madaniyatdan ham habardor bo’lishi shart.
Atrof-muhit bilan tirik organizmning munosabati bunda bevosita biosfera tuzilishi,o’simlik bilan odamlar, hayvonlar bilan o’simliklar o’zaro ta’siri muhim ro’l o’ynaydi.Insonlar bilan o’simlik va hayvonlarni, tuproqda ko’p mikroorganizmlarni uzviy bir-biriga bog’liq ekanligini ommaga tushuntirishimiz kerak.Insonni,atrof-muhitni, tirik organizmlarni sevish, avaylash, asrash, g’amxo’h bo’lib qolishi uchun avvalo insonga ekologik bilim berishimiz kerak. Ekologik bilim atrof-muhitni, biosferani, tirik organizmning tuzilishini bilish bilan bog’langandir.
Organizmda moddalar almashinuvi jarayoniatrof-muhitgata’sir etib, uni o’zgartiradi.Tabiiy muhitdagi o’zgarishlar esa organizmlarda yangi ekologik adaptatsiyani (moslanishlarni) vujudga keltiradi.Biotik (tirik) organizmlar faoliyatining ta’siri bilan abiotik (jonsiz) tabiatda ro’y beradigan o’zgarishlarning miqyosi va ahamiyati kattadir.O’simliklardafotosintez jarayonida hosil bo’lgan kislorodning, boshqa tirik organizmlar uchun ahamiyati katta bo’lgan, tuproq hosil qiluvchi mikroorganizmlarning ta’sirida esa tuproq paydo bo’lgan.Evolyutsiya jarayonida o’simliklar va hayvonlar shu tuproq tarkibiga va harakteriga moslashgan.Yer yuzida iqlim ham o’zgarib, uning mahalliy hususiyatlari-mikroiqlimlar vujudga kelgan.
Yer yuzida o’simlik va hayvonlarning hayotiga ta’sir qiladigan quyidagi iqlim elementlari mavjuddir: 1) yorug’lik, 2) harorat issiqlik, 3) namlik, 4) sho’rlanish, 5) havo oqimi (shamol), 6) yer magnit maydoni, 7) shovqin har xil fizik jarayonlar hamda boshqalar.
Yorug’lik o’simliklar uchun birinchidan fotosintez jarayonining amalga oshishida asosiy sharoitlardan hisoblanadi, ikkinchidan u transpiratsiyani, ya’ni bug’lanishni tezlashtiradi. Uchinchidan, o’simliklarning o’sish tezligini sekinlashtiradigan va kuchaytiradigan muhit omili hisoblanadi. Yorug’lik manbai quyosh radiatsiyasi hisoblanadi.Butun tushadigan quyosh radiatsiyaning 42% atmosferani isitish uchun ketadi, faqat43% yer yuziga yetib keladi.
Yorug’lik muhitiga nisbatan munosabatiga qarab o’simliklar uchta guruhga bo’linadi: 1.Yorug’sevar o’simliklar. 2. Soyaga chidamli o’simliklar. 3. Soyasevar o’simliklar.
Hayvonlar ham yorug’likga moslashib yashaydi.Kunduzi hayot kechiradigan hayvonlar, hamda kechasi hayot kechiradigan hayvonlarga bo’linadi.
Harorat (issiqlik) asosiy iqlim omillaridan biri bo’lib, u organizmlarga bevosita va bilvosita tasir ko’rsatadi.
Ekologiyada atrof-muhitning issiqlik holati harorat orqali ifodalanadi, buning uchun 1000S shkalasi ishlatiladi.Yillik maromlar organizmlarda yil davomida fizik sharoitning o’zgarishi, turlar evolyutsiyasida turli moslashuvlarni keltirib chiqargan. Bulardan eng asosiysi – ko’payishi, o’sish, migratsiya va noqulay sharoitlarga moslashuvlardan iborat.
Yillar davomida davriy o’zgarishlar organizmlar fiziologiyasi, hulq atvori, morfologiyasi va hayot siklining o’zgarishiga ta’sir qilgan.Bu o’zgarishlarning ta’siri shundan iboratki, tur hayotidagi asosiy davr uning ko’payishi davri eng yahshi qulay davrda o’tkaziladi. Kritik noqulay davrda esa o’zgarmas holatda o’tadi.
Mavsum davomida tashqi muhitning o’zgarishi kuchli bo’lsa, organizmlarning yil davomida o’zgarishlari shunchalik kuchli bo’ladi.Masalan,kuzda darahtlar bargining to’kilishi, tinim holatiga o’tishi, teri ostidagi moy qatlamlarining hosil bo’lishi, hayvonlar junining o’zgarishi, migratsiya va boshqalar – o’rtacha iqlimli va sovuq joylarda kuzatiladi. Tropik iqlimda esa bu o’zgarishlar kam kuzatiladi.
Organizmdagi o’zgarishlar yil davomida qisman ichki endogen marom va qisman tashqi ekzogen muhit o’zgarishlari orqali amalga oshadi. Bu hodisaning moslanish harakteri shundaki, qisqa davriy muhitning o’zgarishlari organizmlar biologik maromini o’zgartiraolmaydi.
Fotoperiodizm ham biologik marom bo’lib, kun uzunligi orqali organizmga tasir qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
