5-amaliy mashg‘ulot Mavzu: Ilmiy adabiyotlar va xalqaro ilmiy qidiruv saytlari bilan ishlash masalalari

II bosqich. Guruh a’zolariga topshiriqlar beriladi. 

1-topshiriq. Berilgan maqolani ham musahhih, ham muharrir sifatida tahrir qiling. 

Ushbu usulga nom tanlang. 

 

Nodira gʻazallarida vazn va mavzu  

Mohlaroyim Nodira XIX arsning birinchi yarmida o„zbek adabiyotida alohida 

o„rin tutgan eng ko‟zga ko‟ringan shoiralardan biridir. U ona she‟riyati an‟analarini 

davom ettirib, o„zbek, fors-tojik tillarida she‟rlar yaratgan. “Nodira” va “Komila” 

taxalluslari  bilan  ijod  qilgan.  Mohlaroyim  o„zbek  shoirasi,  qo„qonlik  mumtoz 

adabiyot namoyondasi, Andijon hokimining qizi, Qo„qon hukmdori, shoir shoirlar 

va  olimlar  homiysi  Umar  xonning  xotini  bo‟lgan.  Shunday  bir  og„ir  va  suronli 

davrlarda  ham  shoira  ijod  bilan  shug„ullanishni  bir  on  bo‟lsada  to„xtatmagan. 

Bunga sabab uning turmush o„rtog„i  ham uning ijod qilishiga keng imkoniyatlar 

yaratganidir.  

O„zbek  tilida  Nodira,  fors-tojik  tillarida  Komila  yoki  Maknuna  taxalluslari 

ko‟plab asarlarida qo„llangan. Ilk qo„lyozma devonlarida turli lirik janrlar uchraydi 

– g„azallar, muxammaslar, musaddaslar, musammanlar, tarjibandlar va boshqa janr 

imkoniyatlaridan  keng  foydalanilgan.  Uning  bir  nechta  “Ayriliq  qo„shiqlari” 

mavjud. Nodira mumtoz she‟riyatning mavjud hamma janrlarida qalam tebratgan. 

Uning o„zbekcha, forscha–tojikcha g„azallari aruzning turli vaznlarida 5, 7, 9, 13, 

hatto 18 baytli hajmda yaratilgan. Shoira g„azallarining asosiy qismi 7, 9 baytlidir. 

Nodira  o„z  g„azallarida  ko‟proq  “mukarrar”  (so„zning  takrorlanib  kelishi)  va 

“qo„sh  mukarrar” usullaridan foydalangan. Nodira g„azallariga juda  ko‟p shoirlar 

naziralar yozganlar, muxammas bog„laganlar.  

Nodira ijodidagi g„azallarga keladigan bo‟lsak, 8-sinf “Adabiyot” darsligida, 

asosan, hazaj va ramal bahrlarida bitilgan g„azallari o„rin olgan. Bundan tashqari, 

53  ta  o„zbekcha  va  52  ta  tojikcha  g„azali  aynan  shu  vaznda  yozilganligi  haqida 

o„quvchiga  ma‟lumot  berish  uning  shu  fanga  bo‟lgan  qiziqishini  oshiradi.  Hazaj 

bahri  sokinligi  bilan  mumtoz  adabiyotimiz  va  xalq  kuylariga  hamohangligi  bilan 

ajralib  turadi.  Biz  bilamizki,  Umarxon  vafotidan  so„ng  Nodiraning  hayotida  bir 

muncha  qiyinchiliklar  boshlanadi  aynan  shu  vazn  imkoniyatlarida  shoira  xalqqa 

o„zining ko‟ngil rozlarini yaxshiroq ayta olgan deyishimiz mumkin. Shoira “Eshit” 

---

radifli  g„azalida  ham  Allohga  va  birdaniga  Amir  Umarxonga  ishora  borligini 

sezish mumkin. Bu holatni quyidagi maqta‟da uchratamiz:  

Doda keldim, ey salotin sarvari, dodim eshit, 

Sen shah–u, men benavo, lutf ayla, faryodim eshit

1

. 

Bu  g„azal  ham  an‟anaviy  yetti  baytdan  iborat  bo‟lib,  ramali  musammani 

mahzuf vaznida bitilgan taqte‟si:  – V – – / – V – – / – V – – / – V –. Hijolarning 

joylashuvi,  son  va  sifati  foilotun  ruknini,  uning  qaytalanishi  ramal  bahrini, 

baytdagi  sakkizta  rukn  musamman  ekanini,  oxirgi  ruknlarda  bir  cho„ziq  hijoning 

kamligi  mahzuf  tarmog„ini  ko‟rsatadi  va  g„azalning  ramali  musammani  mahzuf 

vaznida yozilganligi oydinlashadi

2

.  

G„azalda  turkiy  so„z  (“eshit”)  radifga  olingan  bo‟lib,  qofiyadagi  so„zlarning 

barchasi  o„zbekcha  egalik  qo„shimchasi  bilan  kelgan  forscha-tojikcha  so„zlardan 

tashkil  topgan.  Bu  g„azalda  lirik  qahramon  to„g„ridan  to„g„ri  yorga  murojaatdan 

boshlaydi.  Ammo  g„azalning  boshidan  oxirigacha  biror  joyda  “yor”  so„zi 

ishlatilmaydi.