5- mavzu. IX-XII asrlarda o‘zbek davlatchiligi. Ijtimoiy, siyosiy-iqtisodiy hayoti. Ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo‘shgan ulkan xissasi asosiy tushuncha va iboralar

5.4. IX-ХП asrlarda Oʻrta Osiyoda aloqa tizimi taraqqiyoti

IХ-ХII asrlar Oʻrta Osiyo tarixida rivojlanish davri hisoblanadi. Bu rivojlanish nafaqat ilm-fan va madaniyat sohasida, shuningdek, iqtisodiyot sohasida ham kuzatildi.Albatta, bu taraqqiyot asosida bir necha faktorlar yotadi. Ular ichida aloqa tizimi oʻziga xos ahamiyatga ega.

Х-ХI asrlarda Oʻrta Osiyoda Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar va Anushteginiylar hukmronligi oʻrnatildi. Bu davrda ilm-fan va tashqi aloqalarning rivojlanib borishi pochta xizmatiga boʻlgan talabni oshirdi. Shuning Oʻrta Osiyodagi yuqorida nomlari keltirilgan mahalliy va tashqi davlatlar orasida pochta-korrespondentlik xizmati faoliyati qayta tashkil etildi. Pochta bekatlarining moddiy ta’minoti yaxshilandi. Hamda pochta xizmati tarmogʻi kengaydi. Ibn Xordadbek “Kitob al-Masalik va al-Mamalik” (“Mamlakatlar va yoʻllar kitobi”) asarida xalifalik hududida pochta xizmati tarmogʻi koʻlami haqida quyidagi ma’lumotlar keltiradi: musulmon davlatlarida taxmiman 930 ta pochta bekati boʻlib, ularning ta’minoti (ot sotib olish, bekat boshligʻi va xabarchilar maoshi) uchun shu davr uchun ulkan summa – 159 ming dinor sarflangan.

Oʻrta asrlarda shoshilinch va xos hujjatlarni yetkazishda ba’zi holatlarda harbiy qismlar xizmatidan ham foydalanilgan. Masalan, Abulfayz Bayhaqiyning asarida keltirilishicha, harbiy qismlar yurishda boʻlgan Ma’sud Gʻaznaviyga qisqa muddat ichida Balxdan Termiz orqali Chagʻoniyonga maxsus maktubni yetkazishgan. Nizomumulkning “Siyar ul-Muluk” asarida davlatda barqarorlik va tinchlikni saqlashda xabarchilar ahamiyati alohida ta’kidlanadi.

Ushbu asar oʻrta asrlar sharq mamlkatlarida davlat boshqaruvi boʻyicha qanday ahamiyatligini e’tiborga olsak, shunchalik pochta xizmatining davlat uchun ahamiyatini ham koʻrsatib beradi. Darhaqiqat, pochta xizmati oʻrta asrlar davlatlari hududiy birligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etgan. Shuning uchun davlar boshqaruv tizimi tarkibida pochta aloqasi bilan shugʻullanuvchi maxsus xizmatlar boʻlgan. Masalan, Somoniylar davlat boshqaruvi oʻnta devondan iborat boʻlib, ulardan biri – “Devoni barid” maxsus pochta xizmatini tashkil etishda mas’ul boʻlgan. Ushbu boʻlim boshligʻi bosh vazirga emas, balki bevosita oily hukmdorga boʻysungan.