5- мавзу бўйича маъруза материаллари 5-маъруза. Ишлаб чиқаришни жойлаштиришнинг классик ғоялари

---

5- Мавзу бўйича маъруза материаллари 
 
5-маъруза. Ишлаб чиқаришни жойлаштиришнинг классик ғоялари 
Режа: 
1. Меркантелизмдан фритредизмга. 
2. Ишлаб чиқаришни жойлаштиришда И.Тюнен ва А.Вебер ғоялари. 
3. Кристаллер — Лёш назарияси. 
4. Янгиликларнинг ҳудудлар бўйлаб тарқалиш ғояси. 
Асосий таянч тушунчалар: Меркантелизм, фритредизм, импорт, ташқи савдо, 
транзит, инвестиция. 
1. Меркантелизмдан фритредизмга. 
Жаҳон хўжалигининг ягона тизими вужудга келгунга қадар ҳалқаро 
(географик) меҳнат тақсимоти унча ривожланмаган эди. Ҳатто XVII-XVIII 
асрларгача кўпгина мамлакатлар халқаро иқтисодий муносабатларда 
ўзларининг ички бозорларига чет эл маҳсулотларини киритишга қарши 
сиёсат олиб борар эдилар. Бу сиёсат, ёки импортни чеклаш иқтисодиёт 
тарихида 
меркантилизм 
номи билан ўрин олган.
Албатта, бундай шароитда жаҳон бозори хусусида сўз юритиш мумкин 
эмас. Жаҳон бозори эркин иқтисодиёт, очиқ савдо тизимини жорий қилишни 
тақозо этади. Ана шундай йўналиш 
фритредизм, 
яъни эркин савдо деб 
аталади. Унинг илмий асосини яратишда А.Смит ва, айниқса Д.Рикардонинг 
хизмати катта бўлган. Уларнинг ғоялари халқаро географик меҳнат 
тақсимотини кенг кўламда ривожлантириш, мамлакатлараро савдо сотиқни 
фаоллаштиришга қаратилган бўлиб, у қиёсий имтиёз ёки қулайлик қонуни 
(«закон сравнительного преимушества») номини олган. Бу қонуннинг асл 
моҳияти шундаки, ҳар бир мамлакат ўзининг ички имконият ва 
шароитларидан келиб чиққан ҳолда маълум маҳсулотни бошқа давлатларга 
қараганда арзонроқ, яъни камроқ харажат билан етиштиради ва уни бозорда 
осон реализация қилади. Сотилган маҳсулотнинг пулига ўзида йўқ, ёки 
етиштириши қимматроқ, харажатлироқ тушадиган товарни харид қилиб 
олади. Бундай товар айирбошлаш нақд пулсиз, «айирбош», яъни бартер 
усулида ҳам олиб борилиши мумкин.
Фритредизм ғояларини амалга татбиқ қилиш жаҳон хўжалигининг 
шаклланишига, меҳнат тақсимотини ривожлантиришга катта таъсир 
кўрсатади. Айни пайтда мамлакатлар иқтисодиётининг ихтисослашуви ва 
ҳудудий ташкил қилишида ҳам ўзгаришлар юз берди.