5- mavzu. Bilish falsafasi (Gnoseologiya) Reja

Mulohaza 
– 
fikrning shunday bir shakliki, unda tushunchalarni bog‘lash yo‘li bilan 
biror narsa haqidagi biron-bir fikr tasdiqlanadiyoki rad etiladi.
Masalan, «Terak – o‘simlik» 
degan shunday bir mulohazaki, unda terak haqida uning o‘simlik ekanligi xususida fikr 
bildiriladi. Tasdiqlash yoki rad etish, soxtalik yoki haqiqiylik, shuningdek ehtimol tutilgan 
narsalar bor joyda biz mulohazalarga duch kelamiz.
Agar bizning ongimizda faqat tasavvurlar, o‘z holicha tushunchalar mavjud bo‘lgan va 
ular bir-biri bilan mantiqan bog‘lanmaganida, tafakkur jarayoni ham bo‘lmas edi. Ma'lumki, 
so‘zning hayoti faqat nutqda, gapdagina haqiqiydir. Xuddi shuningdek, tushunchalar ham faqat 
kontekstda «yashaydi». Ayrim tushuncha sun'iy «preparat», masalan, organizmdan ajratib 
olingan hujayra bilan barobar. Tafakkur – biror narsa haqida xulosa chiqarish demak. Bunda biz 
mulohaza ko‘rinishida ifodalay olmaydigan tushuncha biz uchun mantiqiy ma'noga ega 
bo‘lmaydi.
Mulohaza (yoki mulohazalar) – keng ma'noda ifodalangan tushuncha, tushunchaning o‘zi 
esa – toraytirilgan mulohaza (yoki mulohazalar), deb aytish mumkin. Nima yuksakroq - 
tushunchami yoki mulohaza, degan masala atrofidagi bahslar sxolastik, shuning uchun ham 
besamardir. 
Fikrning bevosita, moddiylashtirilgan ifodasi bo‘lgan gap mulohazani ifodalashning 
og‘zaki shaklidir. Har qanday mulohaza sub'ektning predikat, ya'ni tavsiflanayotgan narsa yoki 
hodisa bilan birikuvidir. Shu sababli mulohazalarning mantiqda ko‘rilmaydigan turlari sub'ekt, 
predikat va ular o‘rtasidagi aloqaning ehtimol tutilgan modifikatsiyalari bilan bog‘liq. Biz: 
«Olov kuydiradi», deymiz. Bu – mantiqan sub'ekt predikat bilan bog‘langan hukm. Olovni ham, 
kuyishni ham sezish mumkin, biroq ular o‘rtasidagi aloqani fikrimiz anglaydi.
Sub'ektning o‘zgarishiga qarab mulohazalar, masalan, shaxssiz bo‘lishi mumkin: «Tong 
otyapti», «Kayfiyat yo‘q». Yakka, ayrim va umumiy mulohazalar farqlanadi: «Nyuton tortilish 
qonunini kashf etgan», «Ayrim odamlar yovuz niyatli bo‘ladi», «Suyak – faol to‘qimalardan 
biri». Mulohazalar tasdiqlovchi va inkor etuvchi bo‘ladi: «Tana kuchni o‘simlik sharbatlaridan 
oladi», «Sayyoralar yulduzlar emas».
Inson u yoki bu mulohazaga biron-bir dalilni bevosita kuzatish orqali yoki bilvosita yo‘l 
bilan – xulosa chiqarish yordamida kelishi mumkin.
Tafakkur faqat mulohaza yuritish emas. Tafakkur jarayonida amalda tushunchalar va 
mulohazalar alohida o‘rin to‘tmaydi. Ular aqlning yanada murakkabroq harakatlari zanjiri – 
mushohadaning bo‘g‘inlari hisoblanadi.
Xulosa 
– mushohadaning nisbatan tugallangan birligi. Mushohada yuritish jarayonida 
mavjud mulohazalardan yangi mulohaza – xulosa chiqariladi. 
Xulosa chiqarish tafakkurning 
shunday bir amaliki, unda ayrim fikrlarni taqqoslash yo‘li bilan yangi mulohaza yaratiladi.
Inson narsalarning, xossalari va munosabatlarini teran bilish orqali vaqti vaqti bilan 
hozirgi zamon chegaralaridan o‘tib, sirli kelajakka nazar tashlashi, hali ma'lum bo‘lmagan 
narsalarni oldindan ko‘rishi, yuz berishi ehtimol tutilgan va muqarrar bo‘lgan voqyealarni 
bashorat qilishi mumkin.