4. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Mavzu.Boshqaruv fooliyatini mohiyati va tuzilmasi.

Reja.

1. 
   Boshqaruvning mohiyati va tizimi.
   
2. 
   Asosiy tizimli tamoyillar
   

3.Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari

4.Xulosa

5.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Umumiy ko‘rinishda boshqaruv ikki obyektning maqsadga qaratilgan o‘zaro hamkorligidan iborat bo‘lib, bunda ulardan biri boshqaruv subyekti o‘rnida, boshqasi esa boshqaruv obyekti o‘rnida bo‘ladi. Bu o‘zaro hamkorlik uchun quyidagilar xosdir

Boshqaruv subyekti boshqaruv obyektiga ta’sir ko‘rsatish impulslari (boshqaruv buyruqlari)nijo‘natadi, ular boshqaruv obyekti qanday faoliyat yuritishi haqidagi axborotga ega bo‘ladilar;

Boshqaruv obyekti ushbu impulslar (buyruqlar)ni oladi va ularga muvofiq harakat qiladi. Boshqaruv tizim ining boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalari. Boshqaruv subyekti sifatida firmalar bo‘limlari va xizmatlari majmuasini yoki alohida bo‘linma, yakka shaxs va boshqalarni ko‘rib chiqish mumkin. Boshqaruv obyekti sifatida xodim, mehnat jamoasi, tovarlar, resurslar, hujjatlar va h.k. bo‘ladi. Masalan, usta uchastkaning ishini tashkil qiladi. Bunda u past darajadagi menejer yoki boshqaruv subyekti, ishchilar esa — boshqaruv obyektlari bo‘ladi. Tashkilotning tijorat direktori bo‘linmalarning ishini tashkil qiladi. Bunda u menejer yoki boshqaruv subyekti, ko‘rsatilgan bo‘linmalar — boshqaruv obyektlari bo‘ladi. Boshqaruvning boshqa ta’riflari ham mavjud. Masalan, ko‘zga ko‘ringan tadqiqotchi P.Druker hisoblaydiki, boshqaruv bu tashkil qilinmagan to'dani samarali maqsadga yo‘naltiruvchi va ishlab chiqarish guruhiga aylantiruvchi faoliyatning asosiy turidir. Amerikalik olim K.Killen boshqaruvni «ishni boshqalarning qo‘li bilan bajarish» sifatida belgilaydi. Ta’kidlash kerakki, boshqaruvni ko'pincha subyektning obyektga ta’siri sifatida belgilaydilar, ya’ni boshqaruv subyektining faoliyatiga tenglashtiradilar. Bunda boshqaruvga subyektning obyektga bir tomonlama ta’siri sifatida qaraladi, bu boshqaruvning mohiyati haqidagi noto‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Dialektik o‘zaro aloqa, obyekt va subyektning birligini ularning subordinatsion joylashuvi bilan almashtirish natijasida boshqaruvning harakatlanuvchi boshlanishi subyekt va obyekt o‘rtasidagi ziddiyat nazaridan tashqarida qoladi. Shuning uchun boshqaruv obyektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi qanchalik to‘liq hisobga olinmasin, agar ular faqat samaraliroq boshqaruv ta’sirlarini qidirish uchun asos sifatida ko‘rib chiqilsa, boshqaruv imkoniyatlarini baholash boshqaruvni amalga oshirishning haqiqiy imkoniyatlariga adekvat bo‘lmaydi. Demak, boshqaruvni faqat boshqaruv subyekti holatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Subyektning boshqaruv obyekti bilan o‘zaro hamkorligi uchun ular o‘rtasida majmuaviy xarakterga ega munosabatlar mavjud boiishi zarur. Bunda boshqaruvning ayrim darajalaridagi munosabatlarning u yoki bu turlari ustunlik qiladi.

Iqtisodiy munosabatlarga asoslangan boshqaruv munosabatlari keng tarqalgandir. Munosabatlarning quyidagi ikki turi boshqaruv uchun prinsipial bo‘ladi: assotsiatsiyalangan mulk egalarining birgalikdagi faoliyati jarayonida mehnatni taqsimlanishi va kooperatsiyalashuvida vujudga keluvchi munosabatlar va mulk egalari hamda ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchilar o‘rtasida vujudga kelgan yollash munosabatlari (to‘lov munosabatlari). Agar bir tomondan boshqaruv subyektida boshqarishga ehtiyoj va imkoniyat, boshqa tomondan esa — boshqaruv obyekti boshqaruv buyruqlarini bajarishga ehtiyoji va imkoniyati bo‘lsa, boshqaruv haqiqiy bo‘ladi. Subyektning boshqaruvchi faoliyati bunda u qanday maqsadlarni ko‘zlashiga ko‘ra m a’lum yo‘nalishni oladi. Agar boshqaruv maqsadlari subyektning boshqaruv faoliyati jarayonida ko‘zlangan maqsadiga mos kelsa, u samarali boshqarishga qaratilgan bo‘ladi.

Agar boshqaruv obyekti mulk egasi bo‘lsa, unda boshqarish imkoniyati boshqaruv obyektining ham mulk egasi, ham ijrochi sifatidagi bir vaqtdagi manfaatlarini biriktirish mexanizmi bilan beriladi, bunda mulk egasining manfaatlari ustunlik qiladi. Boshqaruvni faqat tashkilotning tarkibiy qismi bo‘lgan haqiqiy harakat qiluvchi tizim mavjud bo‘lgandagina amalga oshirish mumkin, u tizim li boshqaruv deb ataladi. Eslash kerakki, tizim bu bir-birlari bilan munosabatda va aloqada bo‘lgan, m a’lum birlikni tashkil qiladigan elementlarning yig‘indisidir.

Asosiy tizimli tamoyillar quyidagilardir:

1) tizim xususiyatlarining uni tashkil qiluvchi elementlar xususiyatlari summasiga nisbatan yaxlitligi;

2) tarkibiylik (bo‘linishlik);

3) tuzilish va muhitning o‘zaro bogliqligi;

4) iyerarxiyalik;

5) har bir tizim ta’rifining ko‘pligi.

Boshqaruv tizimiga qayta turib shuni ta’kidlash kerakki, u o‘zining o‘zaro bog‘langan va o‘zaro hamkorlik qiluvchi tashkil etuvchi elementlari ma’lum majmuasidan iborat bo‘ladi va tizimning manfaatlari yo‘lida boshqaruv faoliyatini amalga oshirishga qaratilgandir. Bunda emerdjmentlar deb ataluvchi yangi yaxlit xususiyatlar vujudga keladi. Zamonaviy tashkilotni boshqarish tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak: — yuqori egiluvchanlikka ega bo‘lish; — ishlab chiqarishning mehnatni nazorat qilish, tashkil etish va taqsimlashning tegishli shakllarini talab qiluvchi texnologiyasiga o‘xshash bo‘lish; — korxonaning tashqi va ichki muhiti, bozor holatining omillari o‘zgarishlariga operativ javob qaytarish; — tashkilotni boshqarishning yuqori samaradorligini ta’minlash; — tashkilotning rivojlanishiga ko‘maklashish; — fan va ilg‘or amaliyot yutuqlarini tatbiq etilishini ta’minlash; — o‘zini o‘zi tartibga solish xususiyatiga ega bo‘lish. Aloqa boshqaruvning har qanday tizim ini muqarrar elementi bo‘ladi. Aloqalar to‘g‘ridan to‘g‘ri, teskari, vertikal, gorizontal va diagonalli va h.k. bo‘lishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa — boshqaruv subyektining obyektga boshqaruv buyruqlari, qarorlar, tavsiyalar va har qanday ko‘ri40 nishdagi ta’siridir. Teskari aloqa — boshqaruv obyektidan boshqaruv subyektiga chiquvchi axborotdir. Keltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqalar vertikalga kiradilar. Ulardan tashqari rasmiy va norasmiy munosabatlarni amalga oshishiga imkon beruvchi, bilim lar va ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashuvchi, boshqaruv tizim ining o‘z oldiga q o ‘y g a n maqsadlariga erishish bo‘yicha bitta darajadagi subyektlarning harakatlari muvofiqlashuvini ta’minlovchi gorizontal aloqalar ham mavjud. Diagonal aloqa, masalan, bitta bolim ning mutaxassisi va boshqa bo‘lim ning boshlig‘i o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Boshqaruv tizimini ikkita tizimchalar — boshqaruvchi (boshqaruv subyekti) va boshqariluvchi (boshqaruv obyekti) hamda ular o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri va teskari aloqani tashkil qiluvchilarni elementar ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. O.S.Vixanskiy va A.I.Naumov boshqaruv tizimida uchta tizimchani belgilaydilar. Birinchi tizim boshqaruv tizimi sifatida avvalroq qabul qilingan. Bu o‘zlarining oldilariga qo‘yilgan vazifalarni bajaruvchi boshqaruv idoralari, bo‘linmalar va ijrochilar majmuasi, ular yordamida boshqaruv amalga oshiriladigan usullar yig‘indisidir. Ushbu tizimchani tashkilot, texnologiya va boshqaruv usullarining birligi deb belgilash mumkin. U tarkibiy-vazifaviy deb ataladi va boshqaruv tizimining «negizi» sifatida bo‘ladi. Ikkinchi tizimcha — axborotli-axloqiy.

3.Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari Menejmentning samaradorligi ko‘proq darajada ilmiy yondashuvlar va tamoyillardan foydalanish bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda amaliyotda menejmentga nisbatan faqat ba’zi bir ilmiy yondashuvlar va tamoyillar qo‘llaniladi, bu uni tushunishning «torligi» bilan izohlanadi. Har bir obyektni boshqarishning nazariyasi va amaliyoti tahlili, R.A.Fatxutdinov bo‘yicha, menejmentga nisbatan o‘z ilmiy yondashuvlarini qo‘llash zarurligini belgilashga imkon beradi (2.1-jadval). Ushbu yondashuvlarni boshqaruvning asosiy tamoyillariga kiritish mumkin. Boshqaruv jarayonlarini aniq obyektlarini boshqarish jarayonida boshqaruv subyektlari (idoralari) amal qilishlari kerak bo‘lgan jamiyatning obyektiv qonunlari va qonuniyatlaridan kelib chiquvchi asosiy qoidalar sifatida belgilash mumkin. 43 Menejmentga yondMenejmentga yondashuvlar 2.1-jadval Nomi Qisqacha mazmuni Ma’muriy Qayta ishlab chiqaruvchi Dinamik Integratsiyali Miqdoriy Majmuaviy Marketingli Me’yoriy Axloqiy Jarayonli Tizimli Vaziyatli Vazifaviy Ma’muriy yondashuvda m e’yoriy hujjatlardagi menejment tizim ining vazifalari, huquqlari, majburiyatlari, elementlari tartibga solinadi. Qayta ishlab chiqaruvchi yondashuv bozor ehtiyojlarini kamroq xarajatlar bilan qanoatlantirish uchun tovar ishlab chiqarishni doimo qaytadan boshlashga mo‘ljallangan. Dinamik yondashuvda boshqaruv obyekti dialektik rivojlanishda, sabab-natija aloqalari va birgalikdagi tobelikda ko‘rib chiqiladi. Integratsiyali yondashuvda alohida tizimchalar va boshqaruv tizim ining elementlari o‘rtasida o‘zaro aloqa o'rnatiladi. Miqdoriy yondashuvning mohiyati matematik, statistik va muhandislik hisoblashlar yordamida miqdoriy baholashdan foydalanishdan iboratdir. Majmuaviy yondashuvda menejmentning texnik, iqtisodiy ijtimoiy va boshqa jihatlari hisobga olinadi. Marketing yondashuvi boshqaruvchi tizimchalarni iste’molchiga qaratishni ko‘zda tutadi. M e’yoriy yondashuvda boshqaruvdagi m e’yor va normativlar belgilanadi. Axloqiy yondashuv xodimga shaxsiy imkoniyatlarini his qilishga yordam berishdan iboratdir. Jarayonli yondashuvda boshqaruv o ‘zaro bog‘liq vazifalarning majmuasi sifatida ko‘rib chiqiladi. Tizim li yondashuvda har qanday tizimga o‘zaro bog‘liq elementlarning majmuasi sifatida qaraladi. Vaziyatli yondashuvda boshqaruvning turli usullarda qo‘llanishi aniq vaziyat bilan belgilanishi nazarda tutiladi. Vazifaviy yondashuvning mohiyati ehtiyojni qanoatlashtirish uchun bajarish lozim bo'lgan vazifalarning majmuasi sifatida ko‘rib chiqilishidan iborat bo‘ladi. 44 Birinchi marta «boshqaruv tamoyillari» atamasini F.Teylor kiritgan, u 1911-yilda «Ilmiy menejment tamoyillari» nomi ostida asarini nashr qilgan. Ishlarni bajarish asoslari va mehnat operatsiyalarini o‘rganish asosida ishchilarning shaxsiy mehnatlarini boshqarishning to‘rtta tamoyillarini shakllantirgan: — ishning har bir elementi bajarilishiga ilmiy yondashuv; - ishchilarni tanlash, o‘qitish va mashq qildirishga ilmiy yondashuv; — ishchilar bilan kooperatsiyalashish; - natijalar uchun javobgarlikni menejer va ishchilar o‘rtasida taqsimlash.Sotsiolog M.Veber ma’muriy tashkilotlar tomonidan boshqaruvning prus tajribasini umumlashtirish asosida universal qoidalar deb ataluvchilarni ishlab chiqqan. Uning fikriga ko‘ra, boshqaruvning har qanday idoralari ularga amal qilishlari kerak. Boshqaruv tamoyillarini o‘rganish keyinchalik bir qator mamlakatimiz va xorij olimlari tomonidan davom ettirilgan. Boshqaruv tamoyillari boshqaruvning erishishga harakat qilishi zarur bo‘lgan nazariy idealini aks ettiradilar. Bu tamoyillarni amalga oshirilishi boshqaruvning barcha bosqichlaridagi samara - dorligi va ilmiyligining mezoni bo‘ladi. Boshqaruv tamoyillari cheklovchi shartlar sifatida bo‘ladilar. Bundan tashqari, boshqaruv sifatini, ya’ni boshqaruv jarayoni natijalarini baholashda ularga amal qilishi zarur. Bu m a’noda boshqaruv idoralari ishining sifati, natijaviyligi baholashning mezonlariga aylanadi.

Menejment tamoyillari (A.FayolMenement tizimining shakllanishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun ko‘rsatib o‘tilgan asosiy tamoyillardan tashqari yana qo‘shimcha tamoyillarga rioya qilish zarur, ular boshqaruv tizimining barcha tizimchalari uchun umumiy hisoblanadi: — boshqaruvni amalga oshirishda ixtisoslashish va universallashishni muvofiq biriktirish (boshqaruv ishlarini bajarishda ixtisoslashish va universallashish o‘rtasidagi muvofiq nisbat ta’minlanishi kerak); — tashqi muhitga nisbatan barqarorlik (tashkilot makro- yoki mikromuhitining ayrim elementlari o‘zgarishida boshqaruv tizimi faoliyat yuritishni davom ettirishi va qo‘yilgan maqsadlarni bajarishi kerak); — boshqaruvning tejamkorligi (boshqaruvni amalga oshirish va maqsadlarga erishish uchun usul va vositalarni tanlashda mehnat, moddiy vaqt, moliyaviy hamda boshqa xarajatlarni chegaralash zarur); — boshqaruv samaradorligi; — boshqaruv insonparvarligi; — ta’sir ko‘rsatish usullari va vositalarining boshqaruv obyektiga xos bo‘lgan qonuniyatlarga mosligi (boshqaruvda boshqaruv obyektining holati va rivojlanish qonunlarini hisobga olish zarur); — vakolatlarning qo‘yilgan vazifalarga mosligi (rahbariyat boshqaruv idoralari va xodimlariga o‘zlarining oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan vakolatlarni berishi kerak

Xulosa

Boshqaruvning keltirilgan asosiy va qo‘shimcha tamoyillari har qanday tizimcha uchun xosdir. Shu bilan birga boshqaruv tizimining har bir tizimchasi yana o‘ziga xos tizimchalar asosida shakllanishi va faoliyat yuritishi kerak. Masalan, quyidagilar xodimlarni boshqarishning o‘ziga xos tamoyillari bo‘ladi: mehnat taqsimoti, yakka hukmronlik, shaxsiy manfaatlarni umumiyga bo‘ysunishi va boshqalarBoshqaruv nazariyasi bo‘yicha asarlarda boshqaruvning 30 dan ortiq tamoyillari keltiriladi. Buning ustiga, ijtimoiy rivojlanishda xo‘jalik yuritishning m a’muriy buyruqbozlik tizim ini faoliyat yuritishi uchun xos bo‘lgan boshqaruvning ba’zi bir tamoyillari o‘zlarining dolzarbliklarini yo‘qotganlar, masalan, o‘zgarishlarning keyingi o‘n yilliklarda mavjud bo‘lgan demokratik markazlashish tamoyili. Shu bilan bir vaqtda boshqaruvning zamonaviy sharoitlariga adekvat bo‘lgan yangi tamoyillari ishlab chiqilmoqda, masalan, tashqi muhit omillari ta’siriga barqarorlik tamoyili.