4-topshiriq reja: Sanoat – milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i. Sanoat tarmoq tuzilmasi va tarkibiy siljishlar

Yoqilg‘i sanoati
. Respublika yoqilg‘i sanoati er qa’rida topilgan va qazib 
olinayotgan ko‘mir, neft, gaz konlari negizida shakllangan va rivojlanib bormoqda. 
Respublikada 160 dan ortiq neft va gaz konlari ochilgan, ularning 115 tasi Buxoro 
va XIVa geologik provinsiyasida, 27 tasi Farg‘ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 
tasi Ustyurtda joylashgan. Hozir 71 ta neft, gaz va gaz kondensat, 3 ta ko‘mir 
konidan foydalanilmoqda. 50 dan ortiq neft, gaz va gaz kondensat koni esa 
kelajakda ishga tushirish uchun tayyorlab qo‘yilgan. 
Yoqilg‘i sanoati respublika yoqilg‘i-energetika majmuasining asosiy 
tarmog‘ini tashkil etadi va barcha turdagi yoqilg‘ini qazib olish, tabiiy gazni 
tozalash va yetkazib berish, neft mahsulotlarini qayta ishlash korxonalaridan 

---

iborat. Ular xalq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarida xizmat ko‘rsatadi. Yoqilg‘i 
sanoatining yirik korxonalari Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Qashqadaryo, 
Surxondaryo viloyatlarida joylashgan. 
Neft sanoati yoqilg‘i sanoatining eng muhim tarmoqla¬ridan biri hisoblanadi 
va neftni qayta ishlash korxonalari¬dan tashkil topadi. Hozirgi davrda sanoatning 
bu tarmog‘i mamlakat xalq xo‘jaligi va aholining neftga bo‘lgan talabini to‘la 
qondirish imkoniyatlariga ega bo‘ldi. Shu sababdan ham bu tarmoqning ahamiyati 
beqiyos. 
Neftni qayta ishlash sanoati sohasida Oltiariq, Farg‘ona, Buxoro neftni qayta 
ishlash zavodlari ishlab turibdi. Farg‘ona zavodi surkov moylar va yonilg‘i ishlab 
chiqarishga ihtisoslashgan, ishlab chiqarish bo‘yicha 50 ga yaqin texnologik 
qurilmaga ega. Oltiariq neft zavodi esa yonilg‘i yo‘nalishida, Ko‘kdumaloq neft-
gaz koni ochilgandan keyin 1993 yildan Fransiyaning TEKNEP firmasi bilan 
hamkorlikda Bu¬xoro viloyatining Qorovulbozor tumanida Buxoro neftni qayta 
ishlash zavodi qurilishi boshlandi. Uning yiliga 2,5 mln. ton¬na gaz kondensatini 
qayta ishlash quvvatiga ega bo‘lgan 1-navbati 1997 yil avgustda ishga tushirildi. 
Neftni qayta ishlash zavodlarida yuqori oktanli benzin, dizel yoqilg‘isi, koks, 
parafin, motor moylariga qo‘shilmalar, engil mashinalar uchun motor va surkov 
moylari (kompressor, turbina, urchuq moylari), kerosin, bitum, suyultirilgan neft 
gazlari (butan, texnik pro¬pan va b.), mazut kabi 50 dan ortiq turdagi neft 
mahsulotlari ishlab chiqariladi. Yangi mahsulot turlari ishlab chiqarish dasturiga 
muvofiq yangi texnologiyalar o‘zlashtirilmoqda. 
Yoqilg‘i sanoatining eng muhim tarmoqlaridan biri gaz sanoati hisoblanadi. 
Gaz yoqilg‘ining juda arzon turi, iqtisodiyotning barcha sohalarida keng 
foy¬dalanish mumkinligi hamda ekologik jihatdan ustunligi tufayli unga bo‘lgan 
talab kundan-kunga o‘sib bormoqda. Agar 1940 yilda respublikada atigi 0,7 mln. 
m3 tabiiy gaz qazib olingan bo‘lsa, hozirgi paytda u 68 mlrd. m3 ni tashkil etadi. 
Gazning respublikada qazib olinayotgan yoqilg‘i balansidagi hissasi 90,1 foizga 
teng. 
Respublika neft va gaz sanoatini rivojlantirishning uzoq, davrga mo‘ljalangan 
konsepsiyasi ishlab chiqilgan va u izchillik bilan amalga oshirilmoqda. 
Yoqilg‘i sanoatining yana bir muhim tarmog‘i bu ko‘mir sanoatidir. 
O‘zbekiston Respublikasi qidirib topilgan 2 milliard tonna ko‘mir zahiralariga ega. 
Ko‘mir qazib olish va yetkazib berish ishlari bilan «Ko‘mir» aksiyadorlik 
birlashmasi shug‘ullanadi. Angren konida qo‘ng‘ir ko‘mir, Sharg‘un va Boysun 
konlarida toshko‘mir qazib olinadi. Ko‘mir konlari korxonalar tomonidan turli 
usullarda o‘zlashtirilayotir: ochiq usulda, er osti va er ostini gazlashtirish usuli 
bilan (Nou-Xau). Ko‘mir energetika maqsadlarida va maishiy yoqilg‘i sifatida 

---

ishlatiladi. Ko‘mirni qayta ishlashdan chiqqan chiqindi organik va mineral 
o‘g‘itlarga aylantiriladi. 
Konlardan chiqqan ko‘mirlar sifatli yonilg‘i, qimmatbaho hamda kamyob 
materiallarning turli xillarini olish uchun xom ashyodir. U masalan, koks briketa, 
motor yonilg‘isi, kalsiy kar¬bidi, sorbent qora va rangli metallurgiyada uglerodli 
qo‘shimchalar sifatida ishlatiladi. 
Ko‘mir qazib olish jarayonida kaolin, ohak, kvars qumlari, ko‘mir kukuni, 
kamyob er elementi (germaniy), shag‘al va boshqa foydali qazilmalar olinadi. 
Yaxshi xom ashyo, ko‘pdan sinalgan ekin maydonlarning bisyorligi, suv 
hamda elektr va issiqlik energiyasi, temir yo‘llarning mavjudligi, stansiyalarning 
yaqinligi va xalqaro ayeroportlar borligi ishlab chiqarish sanoat kompleksini 
bunyod etishda qo‘l keladi. Shuningdek, qazib olingan va boyitilgan kaolin, chinni 
fayans va sopol buyumlar, o‘tga chidamli va qurilish g‘ishtlari, tom yopqichlar, 
drenaj va kanalizatsiya quvurlari, xo‘jalik va manzarali chinni buyumlar, shisha va 
shisha idishlar, elektr izolyatorlari ham bu ishda yordam beradi. Bundan tashqari, 
kao¬lin qog‘ozsozlik, rezina-texnika, plastmassa sanoatida, shuning¬dek, 
kosmetika va boshqa maqsadlarda ishlatish uchun xizmat qiladi. 
O‘zbekiston hududining geologik xususiyatlari qo‘shimcha foydali 
qazilmalarni o‘zlashtirish va ularni qayta ishlash uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 
Ayniqsa, yonuvchi slanets, ohak, bezakli tosh konlarini o‘zlashtirish ko‘pchilikni 
qiziqtiradi. Keramzit, absorbent, o‘g‘it va g‘isht ishlab chiqarish uchun yuqori 
sifatli loylar tayyorlash mumkin.