|
5. Oligofren balalar. Oraylıq nerv sistemasınıń organikalıq jaraqatlanıwı nátiyjesinde biliw hám is-háreketi turaqlı buzılǵan balalar-oligofren balalar dep ataladı. Oligofrenopedagogika iliminde bul balalar aqılıy rawajlanıw dárejesine qaray debil, imbetsil hám idiot bolıp bólinedi. Debillik-oligofreniyanıń eń jeńil dárejesi bolıp, bunday balalardı sırtqı kórinisine qarap deni sawlar qatarlarınan ajıratıw qıyın. Shet el alımları olardı «tálim alıw dárejesi qıyınlasqan balalar» dep atamaqta. Zeyin hám pámlew talap etiletuǵın jumıslarda debil balalar bir qansha qıynaladı, biraq arnawlı mekteplerde tálim alǵannan keyin olar ózinshe jasap, ápiwayı miynet túrleri menen shuǵıllanıp turmıs keshire aladı. Olar úylenedi, turmısqa shıǵadı, miynet etedi. Imbetsil hám idiot balalar ózin-ózi basqara almaydı. Imbetsil bala júredi, sóyleydi, úyretse ózi-ózine xızmet kórsete aladı. Idiot bala hátteki óziniń ata-anasın tanımaydı, ózin-ózi basqarıw qábiletine iye emes. Idiotlıq – aqılı zayıplılıqtıń eń awır dárejesi. Olar qopal, pikiri rawajlanbaǵan, sózleri mánissiz boladı, óz pikirin baqırıw hám mimika menen bildiriwge háreket etedi, bir nárse jaqpasa óz múshelerin ózi sabaydı. Imbetsil hám idiot balalar mayıp balalar esaplanıp, sociallıq támiynat ministrligi janınan shólkemlestirilgen arnawlı mekemelerde tárbiyalanadı.
Kelip shıǵıw sebepleri boyınsha oligofreniya tuwma hám ómiri dawamında payda bolǵan túrli keselliklerdiń aqıbeti sebepli bolıp bólinedi.
6. Háreket-Tayanısh aǵzalarında kemshiligi bolǵan balalar. Háreket-Tayanısh aǵzalarında kemshiligi bolǵan balalar anomal balalar arasında kópshilikti quraydı. Olarǵa óz waqtında emlew jumıslarınıń alıp barılıwı tez arada óz qatar-qurbıları menen teńdey mektepke barıwın, oynawın, turmısta hámme qatarlı miynet etiwin támiyinleydi. Júriw múmkinshiligi bolmaǵanlardı arbashalar menen támiyinlew, sıpatlı protezlew jumısların alıp barıw hám t.b. ilájlar olarǵa sıpatlı tálim-tárbiya beriwde úlken áhmiyetke iye.
7. Kompleksli - aralas kemshiligi bolǵan balalar. Dúńyadaǵı adamlardıń derlik on procenti mayıp insanlar bolıp esaplanadı. Olardıń qatarına kompleksli - aralas kemshiligi bolǵan balalarda kiredi. Bul anomal balalarda bir neshe kemshilik birgelikte júredi. Olarǵa soqır-gereń-gúń balalar, gereń hám aqılı zayıl, soqır hám oligofren, háreket-Tayanısh aǵzaları jaraqatlanǵan hám soqır, yamasa gereń, aqılı zayıl hám basqa adamlar kiredi.
Aqırǵı waqıtları bunday kemshilikleri bar insanlardıń sanı biraz kemeymekte. Ásirese soqır balalardıń sanı biraz azaydı. Buǵan baslı sebep medicina iliminiń jetiskenlikleri boldı. Lekin tilekke qarsı kózi ázzi kóretuǵın balalardıń sanı biraz kóbeymekte. Bul óz gezeginde tuwma kesellikten tısqarı ilim hám texnikanıń rawajlanıwı menen baylanıslı komp`yuter ekranlarınıń, qol telefonlarınıń h.t.basqalardıń ziyanlı tásiri nátiyjesinde bolıp otır. Hayallar, ásirese qızlar arasındaǵı sigareta shegiw, spirtli ishimlikler ishiw, narkotik zatlardan paydalanıw, shıpakerdiń másláhátisiz dári-dármaqlardan paydalanıw, ekologiyalıq mashqalalardıń nátiyjesi hám basqa faktorlar mayıp balalardıń dúńyaǵa keliwiniń aldın alıw boyınsha bir qansha ilájlardı ámelge asırıwdıń zárúrligin, ásirese erjetiw jasındaǵı jaslar arasında túsinik jumısların elede tereńirek alıp barıw lazımlıǵın kórsetpekte.
1994 jılı YuNESKO «Arnawlı tálimniń zárúrligi» atlı hújjetti tayarlap, onda arnawlı tálimge mútáj balalar ushın tálim-tárbiya jumısların shólkemlestiriw hám onı bunnanda bılay jetilistiriw máseleleri kórip shıǵılǵan. Bul tálim túrinde tiykarınan reabilitaciya máselelerine úlken dıqqat awdarılǵan. Arnawlı tálimdi óz aldına hár bir járdemge mútáj insanlar ushın shólkemlestiriwden gózlengen maqset fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalar hám jas óspirimlerdi óz betinshe, hámme qatarlı jasawǵa úyretiw hám jámiyet turmısına aralastırıwdan ibarat. Balada kemshiligi bolıwına qaramastan oǵan qolınan keletuǵın jumıslardı úyretip, tárbiyalap, jámiyette óz ornın tawıp ketiwine kómeklesiw - sociallıq reabilitaciya dep ataladı.
Kópshilik rawajlanǵan mámleketlerde «Arnawlı tálimniń zárúrligi» atlı hújjetke tiykarlanıp SVR-Reabilitaciya shólkemleri (Sommin Vased Reabilitation) dúzilgen. Bul shólkem mayıplar jámiyetleri, mayıp balalardıń ata-anaları, den sawlıqtı saqlaw ministrligi, sociallıq támiynat ministrligi hám kásiplik awqam wákillerin óz ishine alıp, fizikalıq rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balalardıń huqıqların qorǵaw hám tiklew, wákillikler beriw, olardıń tálim-tárbiya alıwına járdemlesiw, sociallıq qorǵaw, reabilitaciya etiw arqalı olardı jámiyet turmısına aralastırıw, jámiyettiń hám basshılardıń dıqqatın olardıń mashqalalarına awdarıw isleri menen shuǵıllanadı.
2001 jılı YuNESKO tárepinen «Tálim hámme ushın» atlı baǵdarlama qabıl etildi. Bul hújjet Ózbekstan Respublikasında da inklyuziv tálimniń rawajlanıwına tiykar jarattı.
Respublikamızdıń derlik barlıq walayatlarında, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan Respublikasında da anomal balalarǵa tálim-tárbiya beriwshi bir qansha arnawlı mektep-internatlar jumıs islep kelmekte. Kózi ázzi balalarǵa tálim-tárbiya beriwshi, sóylewinde hám esitiwinde nuqsanı bolǵan balalar ushın mektep-internatlar, skolioz (omırtqasında keselligi bolǵan) keselligi menen awırǵan balalarǵa arnalǵan mektep-internat, tuberkulez keselligine shalınǵan balalar ushın arnawlı sanatoriyalar hám basqalar usınday arnawlı tálim-tárbiya orınları bolıp esaplanadı. Bulardan tısqarı respublikamızda fizikalıq rawajlanıwında kemshiligi bolǵan, kesel balalar ushın arnawlı mektepke shekemgi tálim mekemeleri jumıs islemekte. Olardıń hámmesi tiyisli emlewshi ásbap-úskeneler, oqıw quralları, kitaplar menen támiyinlengen. Balalar bul jerde tálim-tárbiya aladı hám dawalanadı. Olarǵa integraciyalasqan, inklyuziv hám differencial tálim beriw isleri bir qansha jaqsı jolǵa qoyılǵan. Bul oqıw orınlarında tálim alıp atırǵan balalarda anomaliyalar hár qıylı bolıp, olardıń kópshiligi joq etiledi, bazıları bir qansha dúzetiledi, yaǵnıy korrekciyalanadı, basqaları bolsa kórinbeytuǵın, bilinbeytuǵın halǵa keltiriledi.
YuNISEFtiń mámleketimizdegi wákili Rudi Rodriges bılay degen edi: «Meni qayıl qaldırǵan nárse - jurtıńızda jetim hám mayıp balalardıń hesh qashan qarawsız jalǵız qaldırılmaytuǵınlıǵı. Onıń qasında bárqulla qaysıdur mehribanı, hesh kimi bolmaǵan táǵdirde onı saqlaytuǵın jámiyeti, mámleketi bar. Bul júdá kem ushırasatuǵın hádiyse».
Degen menen, fizikalıq yaki ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan balanı ápiwayı balalar baqshasına yaki mektepke jaylastırıw úlken sociallıq áhmiyetke iye bolıp, tálim integraciyası jolındaǵı birinshi qádem esaplanadı. Tálim integraciyasınıń túrli forma hám dárejeleri bar bolıp, fizikalıq integraciyada mayıp hám deni saw balanıń arasındaǵı fizikalıq ayırmashılıq iláji barınsha kemeytiliwi lazım. Bunıń ushın arnawlı klass yaki bólim shólkemlestiriliwi múmkin. Funkcional integraciyada mayıp hám deni saw bala arasındaǵı funkcional ayırmashılıq iláji barınsha joq etiliwi tiyis. Bunıń ushın arnawlı járdemge mútáj balalardı muzıka, iskusstvo, dramalıq dógereklerge, sportqa qızıqtırıw júdá paydalı esaplanadı. Sociallıq integraciya sociallıq ayırmashılıqtı kemeytiwge, mayıp hám deni saw balalardıń óz-ara doslasıwına, bir-birine húrmet penen qarawǵa, deni saw balalardı qayır-saqawatlı bolıwǵa úyretedi. Jámiyetimiz mayıp insanlarǵa tuwrı múnásibette bolıwı tiyis. Konstituciyamızda jazılǵan barlıq stat`yalar olarǵa da tiyisli ekenligin umıtpawımız lazım. Hár bir tálim integraciyası inklyuziv tálimniń sıpatın asıradı. Inklyuziv tálimniń orayında fizikalıq yaki ruwxıy rawajlanıwında kemshiligi bolǵan bala turadı, oǵan hár tárepleme ǵamxorlıqlar kórsetiledi. Integraciyalasqan degen sóz birigip ketken, ajıralmaytuǵın bólim degen maǵananı ańlatadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
