4-Tema. Dayra alablarinin` gelogo-gidogeologiyaliq kartalarin du`ziw

4-Tema. Dayra alablarinin` gelogo-gidogeologiyaliq kartalarin
du`ziw.
Bul ámeliy jumıstıń wazıypası studentlerdi dáryalardıń geologik iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan hár qıylı forma daǵı relef elementleri hám yotqiziqlari menen tanıstırıw, hám de geologo-gidrogeologiyalıq kesim dúziw usılın úyretiwden ibarat esaplanadi.

2.1 Daryalardin geologiyaliq xizmetleri.

Dáryalar turaqlı tábiy suw aǵımı bolıp, olar málim bir ayriqsha qıya relefli jerlerde payda boladılar hám jer júzinde úlken geologik jumıs atqaradılar. Olardıń tiykarǵı jumıs iskerligi dárya tagi hám qurǵaqlıqların juwıwdan, juwılǵan jınıs bóleklerin tasıwdan hám jatqızıwdan (toplawdan ) ibarat esaplanadi. Bul processler kóbinese dárya oypatlıqsınıń bir bóleginde bir waqtıniń ózinde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Lekin dáryanıń joqarı aǵımında, oypatlıqtıń ósiwi regressiv erroziya esabına kesheip atırǵan bóleginde -erroziya, orta aǵımın juwılıw, tasılıw hám juwılǵan jınıs bólekleri yotqizilishi (akkumulyatsiya), tómen aǵımında bolsa, tasılıw hám yotqizilish processleri gúzetiledi.
Bul processler nátiyjesinde jer maydanında uzaq waqıt dawamında (on, júz, mıń jıllar ) salıstırǵanda tar, úlken uzınlıqqa iye bolǵan, buralgan joqarı aǵımnan tómen aǵıs tárep qiyalangan, átirap daǵı ústlerge salıstırǵanda tómen jaylasqan dárya oypatlıqları payda boladı.
Dárya oypatlıqsınıń qáliplesiwi bir neshe basqıshnı (fazanı ) óz ishine aladı :
1. Tereńlama erroziya basqıshında dárya óz tagidagi túpkilikli taw jınısların yamasa ilgeri ózi payda etgen yotqiziqlarini yuvadi. Bul process dárya oypatlıqsı rawajlanıwınıń dáslepki dáwirinde tiykarǵı esaplanadı, tereńlama erroziya bolsa dárya quyilayotgan háwizdi maydan júzesi bálentligi menen birdey bolıwına ıntıladı. Dárya quyilayotgan háwizdiń (teńiz, kól) úst bálentligi onıń erroziya bazisi dep ataladı. Dárya óz tagini tereńlatib barǵanı tárepke onıń qıyası azayıp baradı hám de aǵıs tezligi hám erroziya pasayadi hám dárya az-azdan óziniń teń salmaqlılıq kesimin qáliplestirip baradı.
2. Yonlama erroziya basqıshında dárya teń salmaqlılıq kesimin iyelegeninen keyin, tereńlama erroziya yonlama erroziya menen almasinadi hám oypatlıq U formasın iyeleydi. Dárya ózeni keń oypatlıqtıń tiykarında (tagida) uzın lenta sıyaqlı kóriniste buralib jaylasadı hám dárya suwi óz yotqiziqlarini (shógindilerin, ılaylıların ) yotqiza baslaydı. Bul yotqiziqlar allyuvial yotqiziqlar dep ataladı.
3. oypatlıqtıń allyuvial yotqiziqlar menen toldırılıw basqıshı yonlama erroziya basqıshı menen bir waqıtta baslanadı. Bul basqıshda oqar suwnin` erozion iskerligi ózen qıyalıǵı júdá kishi bolǵanlıǵı sebepli derlik toqtaydı hám oypatlıq allyuvial yotqiziqlar menen toldırıladı hám átirap relef tegislik jaǵdayın iyeleydi.
Payda bolǵan tegislik ústleri erroziya bazasına salıstırǵanda azmaz kóterilgen boladı, sol sebepli dáryanıń iskerligi derlik toqtaydı hám dárya meandralar payda etip aste háreketlenedi hám eski dárya ózenlerin payda etedi.
Dárya oypatlıqsı relefi qáliplesiwiniń tereńlama erroziya, yonlama erroziya, shógindi jatqızıw hám keń tegis yuzali tegislik payda etińuniga shekem ótken waqtın tolıq erozion cikl dep ataladı. Erozion cikller dárya oypatlıqsı rawajlanıwı tariyxında bir neshe ret qaytarılıwı múmkin hám hár bir erozion siklni bólek ayriqsha júzege, biyiklikke, yotqiziqlarga iye bolǵan terrasa sáwlelendiredi.
Dárya oypatlıqsınıń rawajlanıw rejimi jer qabıǵınıń jańa tektonik háreketleniwi menen aynıwı múmkin.
Dárya oypatlıqsı qáliplesiwiniń qandayda bir bir basqıshında erroziya bazisi kóterilse dárya bóylama baǵdarı daǵı qıyalıq azayadı, aǵımdıń juwıw kúshi pasayadi, dárya oypatlıqsı yotqiziqlar menen toldırıladı hám baslanǵısh qayır sol yotqiziqlar menen yopilib qaladı. Eger erroziya bazisi tómenlese pútkil dárya háwizi jańa erozion siklga kiredi, bóylama profildiń qıyalıǵı artadı hám dárya suwi
aldın payda bolǵan yashiksimon tegis oypatlıq ishinde jańa v formalı oypatlıqtı qáliplestiredi. waqıt ótiwi menen tektonik háreketlerdiń páseytiwuvi nátiyjesinde dárya bóylama profiliniń qıyası azayıp baradı, yonlama erroziya kúsheyip baradı hám ol óz gezeginde oypatlıqtıń keńeyiwine hám de jańa allyuvial jınıslar menen toltırılıwına alıp keledi. Yaǵnıy aldınǵı qayır ishine jaylasqan jańa qayırdı payda etedi. Joqarılaw biyikliklerde jaylasqan aldınǵı qayırdan jańa payda bolǵan qayır shegaraları boylap lenta sıyaqlı shozılǵan ústler qaladı. Dáryada suw tasqını waqtında suw baspaytuǵın aldınǵı qayırdı qayır ústi terrasalari dep ataladı.
Sonday eken, qayır ústi terrasasi aldınǵı erozion siklda qayır bolǵan eken. Dárya erroziyası bazisinin` kóp márte tómenlewi yamasa joqarı aǵımdıń eliriwi nátiyjesinde dárya oypatlıqsı arqalı boylap shozılǵan, tekshelar kórinisinde jaylasqan qayır ústi terrasalari sisteması payda boladı. Eń bálent qayır ústi terrasasi eń áyyemgisi hám tómendegisi bolsa jası esaplanadı (5-súwret). Terrasalarga tómenden joqarıǵa qaray tártip nomeri beriledi, eń tómendegisi birinshi qayır ústi terrasasi, eń odan joqarıdaǵısı ekinshi qayır ústi terrasasi dep ataladı hám t.b.
Eki qıraqta birdey biyiklikte jaylasqan terrasalar teń jaslı esaplanadı. Hár bir terrasada olardıń maydanı, keńligi hám bálentligi ajratıladı jáne bul elementler olshenedi. Terrasalarnin` elementleri eki qıraqta uqsas yamasa bir-birinen parıqlanishi múmkin. Terrasalarnin` sanı, bálentligi, keńligi hám litologik quramı, relefi dárya suwı aǵımınıń sarpına, oypatlıqtıń geologik dúzilisine, háwizdiń tektonik rejimine hám basqalarǵa baylanıslı.
Dárya terrasalarinin` jaylasıwı, túrleri hám elementleri.
Q-qayır, 1, 2, 3, 4-qayır ústi terrasalarinin` tártip nomeri, Ak-akkumlyativ terrasa, E, A-erozion terrasa, T-túpkilikli qıraq, h-terrasanin` bálentligi, l-terrasanin` keńligi.
Dúzilisi tárepinen terrasalar akkumlyativ, erozion-akkumlyativ hám erozion túrlerge bólinedi. Akkumlyativ terrasalar tolıqlıǵınsha allyuvial yotqiziqlaridan, erozion-akkumlyativ terrasalar joqarısında allyuvial taw jınıslarınan, hasası bolsa túpkilikli yotqiziqlaridan hám de erozion terrasalar tek túpkilikli taw jınıslarınan dúziledi. Akkumlyativ terrasalar allyuvial yotqiziqlar ishine yamasa túpkilikli jınıslar ústine qoyılǵan túrlerge bólinedi. Allyuvial taw jınıslarınıń jası kóbinese ústinde jaylasqan terrasanin` jasına sáykes keledi.
Geologo-gidrogeologiyalıq kesimdi dúziw ushın jatqiziqlarinin` granulometrik, mineralogik quramına, reńine, jınıs danalarınıń formasına, jatıw sharayatı hám qalıńlıǵına itibar beriledi hám de terrasalar astındaǵı litologik dúzılıw hám quram salıstırıwlanadı.
2. 2. Geologo-gidrogeologiyalıq kesimdi dúziw.

Bul tema daǵı ámeliy shınıǵıwlarda studentlerge dárya oypatlıqsınıń geologo-gidrogeologiyalıq kesimin dúziw wazıypa etip beriledi. Hár bir studentke beriletuǵın wazıypada oypatlıq kese kesiminiń relefi, terrasalarda burg'ilangan qudıqtıń oqları, keste kórinisinde burg'i qudıqlarınıń litologik kesindii hám sizot suwinin` tereńligi berilgen. Shártli belgilerde taw jınıslarınıń quramı, kórsetkishlerde bolsa jası kórsetilgen.
waziypasi tómendegi tártipte atqarıladı :
1. Kestede berilgen burg'i qudıqları menen ashılǵan taw jınıslarınıń litologik quramınan paydalanıp, hár bir qudıqtıń sızılmada kórsetilgen o'qi átirapına bir santımetr keńlikte qudıqtıń litologik kesindii shártli belgileri túsiriledi. Kestede burg'i qudug'i menen ashılǵan taw jınıslarınıń qalıńlıǵı yamasa jatıw tereńliginiń shegaraları málim bir tártipte berilgen. Sızılmaǵa taw jınısları qatlamları berilgen tártipte hám masshtabda túsiriledi (6 a-su'wret).
Kesindindegi qatlamlar janına olardıń jası kórsetkishler menen kórsetip qóyıladı.
2. Keyininen qudıqlarda kórsetilgen kesindilerden, terrasalarnin` jer júzindegi shegaralarınan, taw jınıslarınıń jasından paydalanıp litologik hám stratigrafik shegaralar ótkeriledi. Áwele jastı kórsetiwshi kórsetkishlerden paydalanıp, túpkilikli taw jınısları menen dárya payda etgen allyuvial jınıslar aralıǵindan shegaralar ótkeriledi. Keyininen terrasa relefi jáne onıń astındaǵı yotqiziqlarnin` litologik quramın esapqa alıp, allyuvial yotqiziqlar aralıǵindan stratigrafik shegaralar ótkeriledi. Litologik quram hám stratigrafik shegaralardı ótkeriwde, terrasalar relefin itibarǵa alıwda tómendegi jaǵdaylar esapqa alınıwı kerek:
a) birdey tártip cifrlı terrasalar astında birdey quramlı hám jaslı taw jınısları jatadı.
b) bir tártip cifrlı terrasalar astında túrli quramlı yamasa jaslı taw jınısları jatadı.
v) túrli tártip cifrlı terrasalar astında bir quramlı yamasa jaslı taw jınısları jatadı.
g) ayırım tártip cifrlı terrasalar dáryanıń bir qirg'og'ida bolıwı ekinshi qirg'og'idagisi bolsa, erroziya tásiri nátiyjesinde juwılıp ketiwi nátiyjesinde bolmawi de múmkin.
d) ayırım oypatlıqlar kese kesimi bir qıraqtaǵı terrasalar sanı ekinshi qıraqdagiga salıstırǵanda dárya erroziyasınıń ayriqshalıǵına baylanıslı túrde kóbirek bolıwı múmkin.
e) bir tártip cifrlı eki qıraqtaǵı terrasalarnin` birinde burǵılaw qudug'i kavlangan bolsa, kesindi dúziwde qudıq kavlanmagan tárepdegi terrasanin` geologik dúzilisi kavlangan burǵılaw qudug'i boyınsha qabıl etiledi.
Joqarıda kórsetilgen jaǵdaylar analiz etilip esapqa alınǵandagina dáryalardıń geologik iskerligi menen baylanıslı bolǵan processlerdi tolıq sáwlelendiretuǵın geologik kesimdi dúziw múmkin (6 b-su'wret).
3. Litologik hám stratigrafik shegaralar ótkerilip bólingennen keyin, uqsas jınıslar ótkerilgen shegaralar sheńberinde aralıqlar shártli belgiler menen toldırıladı. Keyininen geoxronologik kestede berilgen standart reńlerden paydalanıp hár bir dáwir tiyisli bolǵan taw jınısları ózine uyqas reńler menen bo'yaladi (6 v-su'wret).
4. Geologik kesim tuzib bolingeninen keyin, kesteden paydalanıp burǵılaw qudıqları menen ashılǵan sizot suwi júzesi tereńlikleri jer maydanınan ólshep belgilenedi hám tegis punktir sızıqlar menen tutastırıladı. Punktir sızıqlarınıń dárya tárepindegi úshleri dárya suwı júzesi menen tutastırıladı. Punktir sızıqlarınıń dárya tárepindegi úshleri dárya suwı júzesi menen tutastırıladı.
Geologo-gidrogeologiyalıq kesim tuzib bolingeninen keyin orınlanǵan jumıs tiykarında oypatlıqtıń geomorfologik, geologik hám gidrogeologiyalıq sharayatın jazba túrde yoritiladi. Jazıw tekstinde tómendegi maǵlıwmatlar beriliwi kerek:
1. Dárya oypatlıqsı hám terrasalari haqqında túsinikler;
2. Dárya terrasalarinin` payda bolıwı ;
3. Hár bir terrasanin` geologik dúzilisi, taw jınıslarınıń jası, quramı, qalıńlıǵı hám elementleri;

6 -súwret. Geologo-gidrogeologiyalıq kesim dúziw.

4. Suwlı qatlamlardıń quramı ;
5. Suwlı qatlamlardıń terrasalar maydanındaǵı tereńligi, ózgeris nizamlıqları hám de dárya suwı menen baylanısıwı.
wazıypa tolıq orınlanǵannan keyin student tómendegi ámeldegi qadaǵalaw sorawlarına jazba túrde juwap beredi.
1. Dárya terrasalari túsinigi;
2. Dárya oypatlıqsı qanday payda boladı?
3. Tereńlama erroziya dep nege aytıladı?
4. Yonlama erroziya ne?
5. Erroziya bazisi degende ne túsiniledi?
6. Qanday taw jınısları allyuvial dep ataladı?
7. Dárya daǵı tereńlik erroziyası qashan tawsıladı?
8. Terrasalarnin` elementleri qanday olshenedi?
9. Akkumulyatsiya processinde dárya tubiga daslep qanday shama daǵı jınıs bólekleri cho'kadi?
10. Erozion terralar dep nege aytıladı?
11. Akkumlyativ terrasalar qanday payda boladı?
12. Erroziya bazisi tómenlese oypatlıqta qanday hádiyse júz beredi?
13. Eń ǵarrı terrasa oypatlıqtıń qaerida jaylasadı?
14. Kesimdiń terrasalarga qanday tártip nomeri beriledi?
15. Sizot suwinin` júzesi kesimde qanday kórsetiledi?
16. Burg'i qudug'i kesim dúziw ushın qanday maǵlıwmatlardı beredi?
17. Burg'i qudug'inin` maǵlıwmatları boyınsha geologo-gidrogeologiyalıq kesim qanday dúziledi?
18. Payda bolıwı sharayatına kóre terrasalarnin` qanday túrlerin bilesiz?