4-Seminar. Qadimgi Kichik Osiyo va Qadimgi Eron Reja: Janubiy Osiyoning geografik o‘rni, tabiiy sharoitlari

              5. Qadimgi Xitoy  mifologiyasi to’g’risidagi  manbalar asosan er. avv. XI  asrga  
oid. Bu afsonalar mazmuniga  ko’ra ikki guruh yoki  sikllarga bo’linadi.  
Kosmogonik  miflar  ichida ilk, tartibsiz holatdan tabiat  va insonning  paydo 
bo’lishi to’g`risidagi asosiy  konsepsiya, bo’linish va aylanish berilgan. Ulardan   
birinchisi jonsiz  va tirik  mavjudotlar tartibsizligi, ikki ilk  unsur  (erkak)ning 
boshlanishi, Yan  va  
qorong`ulik  (ayol)ning boshlanishi - In paydo bo’lgan. 
Ikkinchi konsepsiya  barcha mavjudotlarning paydo bo’lishi bu transformasiya 
natijasidir deb  tushuntiradi. Odam Nyuy  ismli ma'buda  tomonidan  loydan 
yaratilgan.  
Tabiat stixiyalari va ulardan  odamlarni  qutqargan  qahramonlar to’g`risida 
afsonalar ko’pchilikni  tashkil qiladi. Toshqin va qurg`oqchilik  hodisalari 
afsonalarda  ko’p tilga olinadi. Qadimgi qahramonlar to’g`risidagi afsonalarda 
qahramonlar  odamlarni olovdan  foydalanishga  o`rgatgan; ilk bor shox-shabba 
chaylani ko’rgan.  Baliq ovi va ovchilik usulini kashf qilgan; ilk dehqonchilik 
qurollarini yasagan, donni bug`da pishirishni o`rgatgan qahramonlar mavzusi 
yetakchi   o’rinni  tutadi. Ko’pgina  qahramonlar ilon gavdali, buqaning kallasi  bilan 
yarim hayvon, yarim odam  qiyofasida tasvirlanganlar. Bu  qadimgi totemistik  
tasavvurlarni aks ettirishdir. 
Qadimgi xitoyliklar u dune to’g`risidagi tushunchalarida  yerda mavjud 
bo’lgan tartib-qoidalar aks ettiriladi. Yerda hokimiyat vanga tegishli, osmonda  
xamma jismlar Oliy xudo (Di)ga buysunadi. Di qudratli, u odamlarga  marxamat  
qiladi  yeki  ularni  baxtsizlik  bilan jazolaydi. U odamlarga hosilni  sovg`a qiladi, 
qurg`oqchilik yuboradi, yomg`ir  va shamol Diga bogliq. Dining  yaqinlarini  
Vanning  vafot qilgan ajdodlari tashkil qiladi. Vanning  ajdodlari  Dining 
topshiriqlarini bajaradi va ular  Vanning  yerdam berish to’grisidagi iltimosini Diga  
yetkazadi. Vanning oliy koxin  sifatidagi  vazifasi odamlar va xudolar  dunesi  
o’rtasida  vositachi  bo’lgan o’z ajdodlari  bilan muloqotni amalga oshirishdir.  
Konfutsiylikni paydo bo’lishi va tarqalishi ajdodlarga e'tiqod qilishni 
kuchaytirdi. Konfutsiy (er. avv. 551-479 yillar)ning axloqiy-syosiy ta'limotida 
markaziy o’rinni  «oliyjanob kishi» (SzyanSzi)  to’g`risidagi tushuncha egallaydi. 
Konfutsiylik gumanizm (Jen), sadoqat (Chjun), kattalarga hurmat (Syuo), kishilar 
o’rtasidagi munosabatlarga rioya  qilish  (Li)dan iborat. Konfutsiy ochko’zlik, 
zo`ravonlikga qarshi  axloq  va burchni qarama-qarshi quyadi. 
II-III asrlarda Xitoyga budda dini   kirib keldi. Afsonalarga ko’ra, birinchi  
budda sutralari (matn yoki qoida) Xitoyga  oq otda  olib kelingan: bunga xotira 
sifatida Loyan shahri  yonida  budda «oq ot ibodatxonasi» qurilgan  va hozirgacha  
saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima qilish va budda dinini tarqalishi IV-VI 
asrlarga tegishlidir.  
Ilk  Xitoy yozuvining eng  qadimgi  yodgorliklari  er. avv. XIV-XI  asrlarga 
oid fol ko`rish  yozuvlaridir. In yozuvlarining ko’pchilik qismi  buyumlar  tasviridir. 
In belgilari buyumlar tasviri  yeki murakkab tushunchalarni ifodalaydigan ko’pgina  
tasvirlar  qo`shilmasi ideogramma  ko’rinishidadir.  
In  belgilarining hozirgi Xitoy  iyerogliflaridan 3 xil farqli  tomoni  bor. 
Birinchidan, har bir elementar belgi qandaydir buyumning konturini tasvirlagan, 
ikkinchidan bir belgilini yozilishida  ko’p xilma-xillik mavjud. Uchinchidan belgini 
qatorning nisbiy yo`nalishiga tomon  harakati hali barqaror bo’lmagan. In yozuvining  
er. avv. I   ming  yillikda Chjoular tomonidan o’zlashtirilishi, uning taraqqiyotini uzib 
qo`ymadi. Er.avv. II-I  ming yilliklarda iyerogliflarning mahalliy variantlari 
unifikasiya  qilindi, belgilarni  yezishning yangi husnixati paydo bo’ldi.  
Qadimgi Xitoyda   odatda  yupqa yog`och  yoki bambuk  taxtachalariga 
yozilgan. Tushli  mo`yqalam bilan  yozuv ana shu taxtachalarga tushirilgan va 
yozuvlar metall  pichoq bilan  tozalangan. Eramizdan avvalgi  I  ming  yillikning 
o’rtalarida ipak  matoga ham yozilgan. Yangi era boshida qog`oz kashf  qilinib 
ishlatila boshlandi va  qog`oz boshqa materiallarni siqib chiqardi.                              
Eng qadimgi Xitoy she'riyati namunalari eramizdan avvalgi XI-VI  asrlarda 
jez  ko`zalardagi yozuvlarda yetib kelgan. «Shiszin» (“qo’shiqlar kitobi”)-qadimgi 
Xitoy adabiyotining haqiqiy xazinasidir. Bu yodgorlik 4 bo’limga bo’lingan 
(«Podsholik axloqi»,  «Kichik odalar», «Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305  poetik 
asarlar majmuasidan iborat.  
«Shiszin» an'analari eramizdan avvalgi IV  asrda poetik asarlar mualliflari 
tomonidan o’zlashtirib olindi.  Bizgacha    bu asarlar  do`mbira shaklini eslatadigan 
tosh uyumlarda yetib kelgan, shu sababli ular  «Tosh do`mbiralar»dagi matnlar deb 
ataladi. Eramizdan avvalgi IV  asrda mashhur  Syu Yuan, Xan davrida  Sima Syan-Ju 
kabi shoirlar ijod qilgan.  
 Musiqa, poeziya va raqs  kabi san'at  janrlari Xitoyda yuqori darajada  
shakllangan. Musiqa asboblari uch asosiy guruhga: torli, tovush va urib  chalinadigan  
asboblarga bo’lingan. Ko’pgina musiqa asboblari eramizning birinchi, ikkinchi 
asrlarida O’rta Osiyodan o’zlashtirib olingan.  
Xitoy  me'morchilik   san'atida  yog`och asosiy xom-ashyo edi. Xan davrining 
noyeb me'morchilik  yodgorligi imperiya poytaxti Chanyan  shahri  12 darvozali  
devor bilan o’rab  olingan. Baland ko’p xonali  imperator saroyi, ma'muriy binolar va 
ibodatxonalar shaharning kurki edi. Ma'muriy  binolar sariq rangda, imperator 
saroylari qizil rangda  bo`yalgan. Xan davrida portret san'ati yuksak darajada bo’lgan, 
saroylar portret  freskalari bilan bezatilgan.                  
Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar ayniqsa, matematika rivojlangan. Eramizdan 
avvalgi ikkinchi asrda to’qqiz kitobdan iborat «matematika» traktati tuzildi. Bunda 
oldingi olimlarning bilimlari  proporsiya, progress, bo’lishlar bayon etilgan. Pifagor  
teoremasi va boshqalar to’plangan.  Matematika bilan  yonma-yon astronomiya fani  
ham  rivojlandi. Er. avv.  104-yilda bir  yil 365,25 kun hisoblab  chiqildi. Shu yil  
qabul qilingan kalendar eramizning 85-yiligacha  foydalanildi. Bu kalendar  bo’yicha  
yil 12  oyga bo’lnidi. Qo’shimcha oy kabisa yiliga qo’shilib 3 yilda  bir marta   
belgilangan. Qo’yosh–oy kalendari qishloq xo’jalik  ishlariga moslashtirilgan. 
Qadimgi Xitoyda tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishildi. Er. avv. III  asrda  
Xitoy  vrachlari igna  bilan davolashni kashf  qilganlar.  Tabiblar  52 kasallikni  
davolashni  bilganlar. 280  davolash usulini qo’llaganlar.       
 

 
                   Tavsiya etiladigan adabiyotlar. 
Karimov İ. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T.1998 yil. 
Lad nin  . A. i dr.  storiya drevnego mira: Vostok, Gretsiya, Rim. 

Кабиров А. Қадимги Шарқ тарихи. Тошкент 2018.

Древние цивилизации М. 1989