4-Modul. Aes va ulardan foydalanish holatlari. 5-mavzu. Atom elektr stansiyalari

 
5.2.Atom elektr stansiyalari. Atom elektr stansiyasi reaktorlari. 
Jahonda birinchi atom elektr stantsiya 27 iyun 1954 yilda Sobiq Ittifoqda
Obninsk shahrida ekspluatatsiyada tekshirilgan. AES da uran yadrosini 
parchalanishidan, ya'ni boʻlak gaz va bug` issiqlik energiyasiga aylanishi hisobga 
olingan. Yadroni boʻlinishidagi energiya toʻla issiqlik energiyasiga aylanadi.Sobiq 
Ittifoqda 1973 yilda Shevchenko shahrida jahonda birinchi boʻlib, AES ishga 
tushirildi. Uning hozirgi taraqqiyoti oshib bormoqda.Yadroning boʻlinishida 
olinadigan energiya toʻliq issiqlikka aylanadi.Boshqariladigan zanjir yadro 
boʻlinish reaktsiyalari boʻladigan qurilmalar yadro reaktorlar deb ataladi.Issiqlik
elektr stantsiyalari AES lardan farqi bug` generatorida yoqilg`ini yonishdan 
issiqlik olinadi.AESlarda esa yadro reaktorlarida bajariladi.Energiya esa IES suvni 
isitish koʻmirni yonishidan bajarilsa,AESlarda boshqaruvchi yadro reaktsiyalari 
yordamida issiqlik olinadi.AESning asosiy elementi -yadro reaktori-aktiv 
zona,qaytaruvchi sovitish sistemasi, rostlash va nazorat,g`ilof va biologik 
himoyadan iborat.Reaktorda ajralgan issiqlik ishchi jismga (turbinaga) issiqlik 
dvigateliga bir konturli (5.4,a rasm),ikki konturli (5.4.b rasm) uch konturli (5.4.v 
rasm) sxemada uzatiladi. Har bir kontur oʻziga xos yopiq sistemalar dan iborat. 
Koʻp konturli sxema jihozlarga xizmat koʻrsatishni qoʻlayligini ta'minlaydi va 
radiatsiyadan himoya qiladi. Konturlarni sonini reaktor turi, issiqlik tashuvchilar 
xususiyati va ularning yaroqligini xarakterlovchi va ishchi jism sifatiga bog`lik 
boʻladi.

---

5.3.-rasm. AES ning umumiy ko’rinishi. 
1-yoqilg’i ombori, 2-reaktor binosi, 3-mashina zali, 4-elektr podstansiya, 5-
suyuq chiqindi ombori. 

AES quyidagi afzalliklarga ega.
1.AESni qayerda qurishdan qat'iy nazar xom ashyoni olib borishni
qulayligi lekin sovitish uchun koʻp miqdorda suvni kerak boʻlishi.
2.Katta quvvatli energetik bloklarining boʻlishi bittasini quvvati 2GVt 
gacha boʻladi.
3.Yoqilg`ining sarfini kamligi.
4.Atrof muhitni ifloslanmasligi.
Ammo AES ni ekspluatatsiyasida talab va qoidalarga keskin rioya
kilinishi shart, chunki nurlanish boʻladigan boʻlsa keng maydonlarda hayot 
boʻlmaydi va kishilarning hayoti uchun oʻta xavfli boʻladi. Rossiyadagi Chernobil 
AES sidagi 1986 yil 26 apreldagi avariya oqibatida 28 kishi olamdan koʻz 
yumdi.1ming m2 km ga yaqin tarritoriya radiaktiv zararlandi. Atom elektr 
stantsiyalarning jihozlarini oʻrtacha xizmat muddati 30 yilga teng. Atom elektr 
stantsiyaga xizmat koʻrsatishda juda ehtiyotkor boʻlish va shu bilan birga 
koʻrsatmalarga qattiq rioya qilish zarur. Kelajakda atom energiyasidan 
foydalanishda va atom elektr stantsiyani ekspluatatsiyasida xizmat koʻrsatishda 
koʻrsatmalarga qattiq rioya qilish diqqat bilan ishlashni taqozo etadi.
AESlarda issiqlik tashuvchi suv hisoblanadi. YOqilg`i sifatida esa 
radiaktiv element uran 235U va 238U qoʻllaniladi. Bir uran yadrosi boʻlinishida 
200 MeV energiya ajraladi.
1g uranda 2.6*10 ta yadro boʻladi va undan 23,2 MVt*s energiya
olish mumkin.1g kumirni yoqqanda esa 7-8 vt*s energiya olinadi.