4-mavzu: XIII-XIV asrlar adabiyoti

“ilk Uyg`onish davri”

 deb atashga ham to`la asosimiz bor». (Buyuk 

siymolar, allomalar. 1-kitob. T.,1995. 8-bet). 

 

Bu davrda arab istilochilariga qarshi kurash avj oladi. 

Ozodlik uchun

 olib borilgan kurashlar 

natijasida arab xalifaligi hukmronligi emirilib, davlat mahalliy amaldorlar ixtiyoriga o`tadi: avval 

Somoniylar davlati, keyinroq Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar sulolasi vujudga keldi. 

 

Qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik

 rivojlanadi. Buxoro, Samarqand, Marv, Ko`hna 

Urganch, Xiva kabi shaharlar o`z davrining madaniyat markazlari sifatida tanildi. Mashhur «Ipak 

yo`li» boshqa xalqlar bilan turli sohalarda hamkorlik qilishda asosiy aloqa yo`li vazifasini bajardi. 

Bu davrda 

me`morchilik 

taraqqiy etdi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O`zgan, Marv 

shaharlarida ko`plab saroy, masjid, xonaqoh, madrasa, minora, sardoba va boshqa binolar qurildi. 

Bu binolar qurilishi o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Navoiy viloyatida XI asrda qurilgan Hazora 

qishlog`idagi Dehgaron masjidi, Raboti Malik, Buxorodagi Masjidi jomening 1127-yilda qurilgan 

minorasi, XII asr oxirida bunyod etilgan Vobkent minorasi, Urganchdagi Faxriddin Roziy 

maqbarasi, Doya xotin ravoti, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi va boshqalar shular jumlasidandir. 

Bu davrda 

naqqoshlik

 ham rivojlandi. Turli binolarga ishlangan naqshlar buning dalili. 

Musiqa 

ham 

taraqqiy etadi. Bu davrda rud, tanbur, barbat, daf, qo`biz, rubob, nay, surnay, karnay, qonun kabi 

cholg`u asboblari keng tarqaladi. «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», «Sipahon», «Navo», 

«Tarona» kabi kuylar ijod qilinadi.  

X-XII asrlar Markaziy Osiyoda ilm-fanning rivojlanganligi bilan alohida ajralib turadi. 

Falsafa, 

mantiq, riyoziyot, tibbiyot, tarix, tabbiyot, tilshunoslik, adabiyotshunoslik

 kabi sohalar rivoj topdi. 

Arab tili Sharq mamlakatlari orasida ilm-fan tili sifatida shuhrat qozondi. Buxoro, Samarqand, 

Termiz, Urganch, Marv, Balx, Bog`dod, Shom kabi shaharlar Sharq olimlari hamkorligining 

markazi bo`lib qoldi. 

Markaziy Osiyo olimlaridan 

al-Xorazmiy, Abunasr Farobiy, Ahmad Farg`oniy, Ibn Sino, 

Aburayhon Beruniy

 va boshqalar jahon ilm-fani xazinasiga bebaho ulush qo`shdilar (Izoh: 

---

talabalarga olimlar merosi bilan tanishish topshiriladi). Shuningdek, Abdulloh ibn Muslim 

Marvaziy Dinovariyning «Kitob-ul-maorif», «Kitob-ush-she`r va-sh-shuaro»si, tarixchi Abusaid 

Gardiziyning «Zayn-ul axbor», Bayhaqiy, Narshahiy, matematik va astronom Abdulmajid 

Xo`jandiy, astronom Muhammad Balxiy, huquqshunos Burhoniddin Al-Marg`inoniy, tilshunoslar 

Abulqosim Zamaxshariy, M.Qoshg`ariylar  asarlari ham mashhur bo`ldi. 

 

X-XII asrlarda badiiy adabiyot. 

X-XII asrlarda 

badiiy  adabiyot

 ham rivojlandi. Arab, fors-tojik va turkiy tilda badiiy asarlar 

yaratildi. Bu davr adabiyoti haqida nishopurlik olim, yozuvchi, adabiyotshunos va tilshunos, 

tarixchi 

Abu Mansur as-Saolibiy

 (961-1038)ning “Yatimat ad-dahr fi mahosini ahli al-asr” (“Asr 

ahlining fozillari haqida zamonasining durdonasi”) nomli tazkirasi boy ma`lumot beruvchi muhim 

manba sanaladi. Tazkira 995-1000 yillar mobaynida yozib tugatiladi. Tazkira to`rt qismdan tarkib 

topgan bo`lib, uning har bir qismi o`n bobga ajratiladi. Tazkiraning to`rtinchi qismining dastlabki 

uch bobi Buxoroning o`zida yashab ijod etgan 48 shoirning hayoti va ijodiga doir qaydlardan iborat. 

Asarda keltirilgan Movarounnahr va xurosonlik shoirlarning she`rlari qasida, vasf, hajv, marsiya, 

masnaviy, g`azal, urjuza janrlariga mansubdir.  

X-XII asrlarda