4-mavzu uch komponentli sistemalar reja

2. Uch komponentli sistemalar politermasi

Suv (A) va bir xil ionli ikkita V,S tuzlardan tashkil topgan sistemani tarkibini AVS uchburchakdagi nuqtalar oralig`ida ifodalash mumkin.

Demak uch kopmonentli sistemalarda bir-biriga bog`liq bo`lmagan to`rtta omildan (ikkita tuz kontsentratsiyasi, harorat, bug` bosimi) AVS uchburchakda ikki tuz kontsentratsiyasi o`z ifodasini topadi, uchinchi o`qda haroratni uchburchak sistemasiga perpendikulyar o`qida joylashtirish mumkin. Sistema turli tarkibiga to`g`ri keluvchi, AVS burchakda yotgan har bir figurativ nuqtadan, ushbu tarkibni to`yingan eritmasiga bir biriga mos kesimlar o`tkazamiz. Bu kesimlarni yuqoridagi nuqtalari tutashtirilsa, uchburchakli prizmada, sistema tuyinish yuzasini ko`rsatuvchi, fazoviy shakl hosil bo`ladi. Bunday sistema holati, tarkibi va to`yingan eritma tarkibini haroratga bog`likligini ifodalovchi fazoviy diagramma- politerma deyiladi.
Bu diagrammada bug` bosimi ko`rsatilgan. 3.11 a rasmda diagrammani politermasi va ortogonal proektsiyasi ko`rsatilgan 3.11 b rasm. Ortogonal proektsiya va prizma yoqlaridan biri (SS₁V₁V) da markaziy proektsiya berilgan.Prizma ichida yotgan nuqtalarni prizma yoqlaridan biriga tushirilgan markaziy proektsiyasi asosiga o`tkazilgan parallel tekislikdagi nuqtadan yon qarshisidagi (odatda suvni AA<sub>1</sub> qirrasi) qirradan to`g`ri chiziq o`tkazish yo`li bilan topiladi.
11 va 11a rasimlardan ko`rinib turibdiki, prizmaning yon tomonlarida ikki komponentli sistemalar digrammasi ifodalangan AV qirra ustidagi yonda V tuzni suvda eruvchanlik diagrammasi AS qirra chetidagi yonda S tuzni suvdagi eruvchanlik diagrammasi, SV qirra ustidagi yonda suvsiz V va S tuzlarning suyuqlanish diagrammasi berilgan. E₁, E₂ va E₃ nuqtalar ikkilik sistemalar evtektik nuqtalari.
Bu ikkilik evtektik nuqtaga mos tarkibli eritmaga uchinchi komponentni qo`shsak eruvchanlikni kamayishiga olib keladi va mos holda evtektik xarorat pasayadi.
Prizma ichidagi O<sup>1</sup> nuqta – butun sistemaning evtektik nuqtasi (11a-rasm). Bu nuqtada eritma, muz va ikkita suvsiz V va S tuzlari bilan muvozanatda bo`ladi. Bu nuqtadan pastda suyuq faza mavjud bo`la olmaydi. RE , O<sup>1</sup>, E<sup>3</sup>, QE O<sup>1</sup>E va RE<sup>1</sup>O<sup>1</sup>E<sup>1</sup> to`yinish yuzalari, bular ustida turgan tuyinmagan eritma sohasini tagidagi qattiq faza sohasidan ajratib turibdi. RE¹O¹E³ yuzada eritma S tuzi bilan to`yingan va yuza tagida to`yingan eritma qattiq fazadagi S bilan muvozanatda bo`ladi; QE<sup>1</sup>O<sup>1</sup>E<sup>1</sup>yuza tagida V tuzi kristallanadi, RE<sup>1</sup>O<sup>1</sup>E<sup>1</sup> tagida esa muz. Bu yuzalarni kesishish chiziqlari E<sup>1</sup>O<sup>1</sup> ,E<sup>1</sup>O<sup>1</sup> va E<sup>1</sup>O<sup>1</sup> eritmani ikki qattiq faza bilan to`yinish egri chizig`i – muz va S tuz (E¹ O¹) muz va V tuz (E¹O¹) va ikki tuz bilan (E¹,O¹). O¹ nuqtada hamma uchala komponent bir vaqtda kristallanadi.

Rasm 11. Uchlik sistema politermasi va uni aksi.

a) politerma va uni ortogonal aksi, b) ortogonal va markaziy aksi.

Tarkibida V va S tuz bo`lgan tuyinmagan M<sup>1</sup>-tarkibli eritma berilgan bo`lsin. ( 11 rasmga qarang). Sistemani M¹, figurativ nuqtasini vertikal yoqdagi proektsiyasi (aksi) M¹ nuqtada va prizma asosida - M

nuqtada (11(b) rasmga qarang) belgilangan.
Sistema sovitilganda uni figurativ nuqtasi M ¹M politerma chizig`i bo`yicha pastga harakatlanadi, vertikal aksi esa M₁¹¹; M¹¹5 bo`yicha, gorizontal aksda sistema tarkibi o`zgarmaydi. Sistema xolati M₂ nuqtaga kelganda (M₂¹¹) (11(a) rasm) eritma S tuzga to`yinadi, chunki M<sub>2</sub> bu tuzni to`yinish yuzasida (RE¹,O¹E¹) yotadi (11, a rasmga qarang), politermani aksidagi mos keluvchi M₂¹¹ va M nuqtalar S tuzni kristallanish sohasida yotadi (RE₁¹¹, O¹¹, E₃¹¹ va SE₁, OE₃- 11 b rasmga qarang.) Sovitishni yana davom ettirilsa qattiq fazaga S tuz ajralib chiqadi va eritma bu tuzga nisbatan kambag`allashib boradi, ammo bu tuzga nisbatan to`yinganligicha qoladi. Shuning uchun eritma figurativ nuqtasi RE¹,O¹ E₃¹yuza bo`yicha harakatlanadi. Bu kristallga tushmaydigan ikki tuz (V va muz) nisbatlari doimiy bo`lgan chiziq bo`ylab bo`ladi. Bunday sharoitga vertikal yuzada yotuvchi SS1 qirra orqali M₂ nuqtadan o`tuvchi RL<sup>1</sup>(R<sup>11</sup>) chiziq mos keladi. Bu yuzani gorizontal aksi SL – kristallanish nuri deb aytiladi.
Shunday qilib to`yingan eritma sovitilganda uni figurativ nuqtasi M₂(M₂¹¹)dan L¹ (L¹¹) ga PL¹ (PL¹¹) chiziq bo`ylab, siljiydi. Gorizontal aksda bu harakat kristallanish nuri bo`yicha bo`ladi.
Bir vaqtda qattiq faza figurativ nuqtasi S<sub>1</sub>S qirra bo`ylab pastga harakatlanadi S¹₂ dan S¹¹₂ S¹¹₃ ga, gorizantal aksda esa S nuqtasi harakatsiz qoladi. t_L- harakatga etishi bilan eritma nuqtasi L¹¹(L) ga to`g`ri keladi ya`ni S va V tuzlarning birgalikdagi tuyinish chizig`iga to`g`ri keladi, shu paytdan boshlab V tuzi xam kristallana boshlaydi. Shuning uchun sistemani t_L dan t_o gacha sovitish davomida va sistema tarkibi M¹¹₃ dan M¹¹₄ xarakatlanganida qattiq faza tarkibi S¹S qirra bo`ylab emas, S<sup>1</sup>SVV<sup>1</sup> yoqda yotgan S<sup>11</sup><sub>3</sub> S<sup>11</sup><sub>4</sub> chiziq bo`ylab sodir bo`ladi. Bu chiziqning gorizontal proektsiyasi – SS4, chukmada V tuzni miqdori ortishi bilan uni tarkibini ko`rsatuvchi nuqta V tarafga S dan S4 gacha siljiydi. Bu bilan bir vaqtda ikki tuz (A,V) bilan tuyingan eritmaning tarkibi L¹¹O¹¹(LO) bo`yicha siljiydi. Sistemani holati evtektik haroratga etishi bilan M<sup>11</sup><sub>4</sub> nuqtada qattiq fazaga muz xam ajrala boshlaydi.
Sistema muzlamaguncha uni M<sup>11</sup><sub>4</sub> nuqtasi o`zgarmasdan qoladi, chunki t_o xaroratdan pastda suyuq faza bo`lmaydi, va muzlash doimiy xarorat t<sub>o</sub> da sodir bo`ladi.
Shuning uchun suyuq fazaning figurativ nuqtasi evtektik O¹¹ nuqtada o`zgarmasdan qoladi. Chukmaning tarkibi uchunchi komponent-muz bilan boyiy boshlaydi, ya`ni S₄ dan S₄M (S M ) chiziq bo`ylab prizmaning ichiga siljiydi, Qachonki sistema to`liq qotgandan so`ng sistema va cho`kmani figurativ nuqtalari M(M ) nuqtada muvofiqlashasa, keyingi sovitishda qotgan sistema nuqtasini M dan M ga siljishiga mos keladi.
Shunday qilib, sistemani sovitishda va uni M¹¹₁dan M¹¹₅ ga siljitish bilan vertikal aksda eritmani figurativ nuqtasi M¹¹₁M¹¹₂L¹¹O¹¹ chiziq bo`ylab siljiydi, gorizontal proektsiyasida esa M L O chiziq bo`ylab cho`kma nuqtasi-mos xolda S<sub>2</sub><sup>11</sup>S<sub>3</sub><sup>11</sup>S<sub>4</sub><sup>11</sup>M<sub>4</sub><sup>11</sup>M<sub>5</sub><sup>11</sup> va SS<sub>4</sub>M bo`ylab, siljiydi.
Birlashtiruvchi to`g`ri chiziq qoidasiga binoan, sistema, chukma va suyuq fazalar figurativ nuqtalari, sistema politermasda va uni akslarida (vertikal, gorizontal) ham har doim bitta to`g`ri chiziqda yotadi. Qachonki sistema tarkibi m nuqtada bo`lsa, suyuq faza l nuqtada, chukma esa 8s nuqtada bo`ladi (11 b rasm).