4-mavzu: To’garak chuvalchanglar tipi. Birlamchi gavda bo’shliqlar yoki yumoloq chuvalchanglar tipi. Umumiy harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Yashashi, tuzulish, ko’payishi va rivojlanishi. Nematodalar uy hayvonlari va odam parazitlari

O`n ikki barmoqli ichak qiyshiqboshi yoki svaynik - Ancylostoma duodenale. Mayda (10-18 mm), qizg`ish chuvalchang, subtropik va tropik mamlakatlarda va janubiy Yevropada tarqalgan. Parazit ta`sirida organizmda anemiya (kamqonlik) paydo bo`ladi, svaynikning og`iz bo`shlig`ida xitin tishchalari bo`ladi. Ular yordamida parazit ichak devor- iga yopishib oladi va ichak epiteliysi bilan oziqlanadi. Tuxumlari axlat bi­lan zax joylarga yoki suvga tushib qolganida ulardan bir sutka davomida lichinkalar chiqadi. Lichinkalar ikki marta tullagach, invaziyali bo`lib qoladi.


To`garak chuvalchanglarni klassifikatsiyasi


Odam aska ridasining tuzilishi Odam
askaridasi spematozoidi

Nematodalar turli xil muhitda yashashga moslashgan bir necha o`n ming turlami o`z ichiga oladi. Ularni Yer yuzining deyarli barcha havza­larida va suv tubidagi balchiqda uchratish mumkin. Nematodalar tuproq biotsenozidagi ko`p hujayrali organizmlaming asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqdagi har qanday chirish jarayoni nematodalarning ishtirokisiz o`tmaydi. Nematodalarning bir qancha turlari odam. hayvonlar va o`simliklarning turli organlarida parazitlik qiladi. Nematodalar tanasini qoplab turadigan pishiq kutikula ularni har qanday zararli moddalar ta`siridan himoya qilib, xilma-xil muhit sharoitida yashashga imkon bera­di. Nematodalarning harakatlanish tarzi ham barcha muhitga to`g`ri keladi.

Tashqi tuzilishi.Tanasi duksimon, ya`ni oldingi va keyingi uchi in- gichkalashgan, ko`ndalang kesimi to`garak shaklda. Tanasining oldingi uchida og`iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joyda esa anal teshigi joylash­gan. Tanasining anal teshigidan keyingi qismi dumni xosil qiladi. Tananing anal teshigi joylashgan tomoni qorin deb ataladi. Jinsiy va ayirish siste­masi teshiklari ham ana shu qorin tomondan tashqariga ochiladi.
Nematodalarning tanasi sirtdan ko`p qavatli kutikula bilan qoplangan. Kutikula nematoda tanasini mexanik ta`sirdan va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo`shliq turgori bilan birga somatik muskullar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi.
Kutikula ostida joylashgan gipoderma birlamchi lichinka epiteliysi hujayralarining qo`shilib ketishidan hosil bo`lgan sinsitiydan iborat. Nem­atodalar tanasining ikki yon, orqa va qorin tomoni bo`ylab 4 ta bo`ylama chiziq o`tadi. Gipodermada mana shu chiziqlarga mos holda to`rtta va- liklar (yo`g`onlashuvlar) hamda ular ostida bo`ylama muskullar joylash­gan. Gipoderma valiklari muskul qavatini to`rt bo`lakka bo`lib turadi. Orqa va qorin muskullar nematoda tanasini dorzoventral yo`nalishda bukkanidan nematoda yon tomoni bilan harakatlanadi.
Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridasi muskullari uzunligi 0,5 sm) bo`ladi. Kutikula, gipoderma va muskul qavatlari birgalikda teri-muskul xaltasini hosil qiladi (65-rasm). Xalta birlamchi tana bo`shlig`ini o`rab tura­di. Tana bo`shlig`i tayanch vazifasi bilan birga moddalar aylanish jarayon­ida rnuhim ahamiyatga ega. Tana bo`shlig` i orqali moddalar ichakdan musk­ullar va boshqa organlarga o`tadi; moddalar almashuvining oxirgi maksu- lotlari chiqarib tashlanadi. Shunday qilib, birlamchi tana bo`shlig`i organizmn- ing ichki muhiti vazifasini ham bajaradi. Nematodalarda kiprikli hujayralar bo`lmaydi, hatto spennatozoidlari ham xivchinsiz bo`ladi.