4-mavzu. Registrlar, Xotira va uning ishlash imkoniyatlari Reja: Registrlar turlari

Mikroprotsessorli xotira (MPX) 
— unchalik katta bo’lmagan, lekin o’ta 
tezkor xotiradir (MPX ga murojaat qilish vaqti, ya’ni bu xotiradan ma’lumotlarni 
o’qish, qidirish yoki yozish vaqti nanosekundlar — mikrosekundning mingdan bir 

---

ulushlari bilan o’lchanadi). 
U mashina ishlashining yaqin taktlarida hisoblashlarda qatnashadigan 
ma’lumotlarni qisqa vaqt saqlash, yozish yoki berish uchun mo’ljallangan; MPX 
mashinaning yuqori tezkorliligini ta’minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira 
(AX) tez harakat qiladigan mikroprotsessorni samarali ishlashi uchun kerak 
bo’lgan ma’lumotlarni qidirish, o’qish va yozish tezligini har doim ham 
ta’minlay olmaydi. 
Mikroprotsessorli xotira razryadliligi mashina so’zidan kam bo’lmagan tez 
harakat qiladigan registrlardan tashkil topgan. Registrlarni soni va razryadliligi 
turli mikroprotsessorlarda turlicha: 8086 MP da 14 ta ikki baytli registrlardan to 
Pentium MP dagi turli uzunlikdagi bir nechta o’nlab registrlargachadir. 
Mikroprotsessor registrlari umumiy vazifali va maxsus registrlarga bo’linadi. 
Maxsus registrlar turli adreslarni (xotira segmentlarining adreslari — A
segm
, 
xotira yacheykalarining segmentlar ichida siljish adreslari — A
baza
, A
qayd
, 
A
sil
buyruqlar va b. ), amallarni bajarilish natijalari va SHK ning ish rejimlari 
belgilarini (masalan, bayroqchalar registri) va b. saqlash uchun ishlatiladi. 
Umumiy vazifali registrlar universal hisoblanadi va istalgan ma’lumotlarni 
saqlash uchun ishlatilishi mumkin, lekin ularning ba’zilari bir qator jarayonlarni 
bajarishda albatga ishlatilgan bo’lishlari shart. 
MPX registrlarining tarkibi va vazifalari to’g’risidagi batafsilroq ma’lumotlarni 
ishda ko’rib chiqish mumkin. 
Kesh xotira 
3.
Tizim xotirasi yoki RAM (tasodifiy kirish xotirasi, RAM) - bu 
ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonida va protsessor hisob-kitoblarni tugatgandan 
so'ng saqlanadi. Xotira tezligi tizimning ishlashi uchun juda muhimdir. Sekin 
xotira tizimni to'sqinlik qilishi va protsessor samaradorligini kamaytirishi 
mumkin. Tizim ikki turdagi xotiradan foydalanadi: kesh (kesh) va asosiy 
xotira (asosiy xotira). 
4.
Asosiy 
xotira protsessor 
ma'lumot 
oladigan 
yagona 
joy 

---

emas . Shuningdek , u birinchi ( L1 ) va ikkinchi ( L2 ) darajadagi kesh (1-darajali 
(L1), 2-darajali (L2) keshlari) deb ataladigan o'zining ma'lumotlarni saqlash 
banklaridan 
foydalanadi 
. Kesh 
to'g'ridan-to'g'ri 
protsessor 
korpusida 
joylashganligi sababli keshga asosiy xotiraga qaraganda tezroq kirish mumkin. 
5.
Asosiy 
xotiradan 
keshga 
ma'lumotlar 
kesh 
tekshiruvi 
tomonidan uzatiladi . Keyinchalik protsessorga qanday ma'lumot kerak bo'lishi 
mumkinligini taxmin qilishga harakat qiladi. Agar protsessor haqiqatan ham ushbu 
ma'lumotni so'rasa, u bir zumda mavjud bo'ladi va protsessor uni darhol qayta 
ishlashni boshlaydi. Bu kesh zarbasi deb ataladi . Protsessor keshga hali 
yuklanmagan 
ma'lumotni 
so'raganda, 
bu kesh o'tkazib 
yuborilishi 
deb 
ataladi. RAM tez va tezlashayotgan bo'lsa-da, bu qurilmaning tezligi hali 
protsessor tezligiga mos kelmaydi. Shuning uchun tizimni tezlashtirish juda 
muhim, chunki kesh xitlari imkon qadar tez-tez sodir bo'ladi. 
6.
L1 keshi va L2 keshi o'rtasida bir nechta muhim farqlar 
mavjud. Birinchidan, L2 keshi kattaroq: zamonaviy protsessorlarda uning hajmi 
256 yoki 512 KB, birinchi darajali kesh hajmi esa atigi 64 KB. Ikkinchidan, L2 
keshiga kirish bir necha nanosekundlarga ko'proq vaqtni oladi. Yangi 
protsessorlarda L2 keshi bir xil qolipda, lekin bu har doim ham shunday emas 
edi; eski kompyuterlarda u asosiy xotiradan alohida anakartda joylashgan va L1 
keshi va zamonaviy L2 keshi kabi protsessorning takt tezligiga teng tezlikda 
ishlamagan, ammo uning tezligi FSB tezligi bilan cheklangan edi.
7.
Kesh xitlar kompyuterning yuqori ishlashi uchun juda muhimdir. Agar 
kerakli ma'lumotlar chipda to'g'ri bo'lsa va buning uchun FSB orqali asosiy 
xotiraga o'tish shart bo'lmasa, har doim yaxshi bo'ladi. FSB yoki xotira tezligi 
qanchalik tez bo'lishidan qat'iy nazar, u keshga urilganda so'rovlarning deyarli bir 
lahzada bajarilishiga mos kela olmaydi. 
8.
asosiy xotira 
9.
Asosiy xotira ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Dasturlar 

---

protsessor ishlov berishi kerak bo'lgan ma'lumotlarni xotiraga yuboradi, shundan 
so'ng protsessor hisoblash natijasini xotiraga yozadi. Shunday qilib, siz dasturning 
protsessori tomonidan bajarilish printsipini taxminan tasvirlashingiz mumkin. 
10.
Xotira SIMM, DIMM, RIMM va boshqalar deb ataladigan modullar 
shaklida bo'ladi. IMM harflari Inline Memory Module (qatorlarda joylashtirilgan 
pinli xotira moduli) degan ma'noni anglatadi va uchta prefiks : Single (bir qatorli 
joylashuv), Double (ikkita- qatorni joylashtirish) yoki Rambus. Xotira megabayt 
yoki hatto gigabayt bilan o'lchanadi. Shaklda. 2.13 DDR xotira modulini ko'rsatadi. 
11.
Ba'zan foydalanuvchilar RAM va doimiy xotira (saqlash) ta'riflari 
haqida chalkashib ketishadi. Doimiy xotira qattiq disklar, olinadigan tashuvchilar 
va 
magnit-optik 
disklarga 
tegishli. Xotira 
va 
saqlash butunlay boshqa 
ob'ektlardir. Quyidagi jadvalda ularning asosiy xususiyatlari keltirilgan. 
12.
Xotirani saqlash 
13.
Bu doimiy xotira emas, ya'ni doimiy xotira. Quvvat o'chirilgandan keyin 
ham xotirada saqlangan ma'lumotlar o'chirilgandan so'ng, yo'qolgan quvvat 
ma'lumotlari saqlanadi 
14.
Xotirani saqlash 
15.
Mikrochip ko'rinishida bo'lishi mumkin. Qattiq disk plastinasi yoki 
to'rtburchaklar shaklida bosilgan floppi disk, CD, DVD yoki boshqa jismoniy 
media platasi shaklida bo'lishi mumkin. 
16.
Protsessor tomonidan dasturning bajarilishi ma'lumotlarini uzoq 
muddatli saqlash uchun foydalaniladi 
17.
Kesh xitlar kompyuterning yuqori ishlashi uchun juda muhimdir. Agar 
kerakli ma'lumotlar chipda to'g'ri bo'lsa va buning uchun FSB orqali asosiy 
xotiraga o'tish shart bo'lmasa, har doim yaxshi bo'ladi. FSB yoki xotira tezligi 
qanchalik tez bo'lishidan qat'iy nazar, u keshga urilganda so'rovlarning deyarli bir 
lahzada bajarilishiga mos kela olmaydi. 

---

18.
Tizim xotirasi RAM deb ham ataladi. Kompyuterning xususiyatlarini 
sanab o'tishda RAM miqdorini ko'rsating, masalan, "512 MB RAM". Tasodifiy 
kirish xotirasi yoki RAM (RAM, Random Access Memory) tasodifiy kirish 
imkoniyatiga ega qurilma bo'lib, tasodifiy kirish boshqa ko'plab qurilmalarda 
amalga oshirilgan bo'lsa-da, bu atama uzoq vaqtdan beri kompyuterning tizim 
xotirasiga biriktirilgan. 
19.
Xotira turlari 
20.
Birinchi kompyuterlar paydo bo'lganidan keyingi yillarda ular turli xil 
xotira turlaridan foydalanganlar. Xotiraning ikki turi bugungi kunda eng ko'p 
qo'llaniladi: Rambus'dan yuqori tezlikda, past tarmoqli kenglikdagi RDRAM 
(Rambus Dynamic Random Access Memory) va yuqori tarmoqli kengligi DDR 
SDRAM (Double Data Rate Synchronous DRAM). ikki tomonlama). 
21.
Rambus DRAM xotira bo ko'rsatadi ; DDR xotiradan yuqori 
chastota. Bunday xotira uchun bir nechta variant mavjud: 800, 1066 va 1200 MGts 
chastotali. Biroq, RDRAM faqat ma'lum Intel chipsetlari tomonidan qo'llab-
quvvatlanadi va DDR xotiradan qimmatroq. Xotira tezligi PC800, PC1066 va 
PC1200 belgilari bilan ko'rsatilgan. DDR xotirasi singari, RDRAM xotirasi ham 
har bir soat sikli uchun ikki marta ma'lumotlarni uzatish uchun vaqtga ega. 
22.
Eng yuqori samarali DDR xotira tezligi 400 MGts ni tashkil qiladi - siz 
ushbu parametrga rioya qilishingiz kerak. Manbaga qarab, bu xotira PC3200 yoki 
DDR400 deb nomlanishi mumkin. Haqiqatda, 400 MGts DDR xotirasi 200 MGts 
haqiqiy chastotada ishlaydi, lekin u har bir takt siklida ikki marta axborot 
bloklarini uzatadi. DDR RAMning samarali chastotasi 266 MGts (PC2100), 333 
MGts (PC2700) va 400 MGts dan ortiq bo'lgan modellar mavjud, ammo 
zamonaviy anakartlar 400 MGts dan yuqori tezlikni qo'llab-quvvatlamaydi. 
23.
Xotira tanlash 
24.
Iqtisodiy samaradorlik va samaradorlik nuqtai nazaridan, 400 MGts 
DDR xotira biz uchun eng yaxshi variant bo'lib tuyuladi. Tavsiya etilgan barcha 

---

anakartlarimiz uni qo‘llab-quvvatlaydi, shuning uchun maslahatimizga amal 
qilsangiz, yuqori tezlikdagi, o‘ta samarali xotiradan foydalana olasiz. 
25.
Xotira DIMM (Dual Inline Memory Modules) deb ataladigan uzun, 
ingichka modullar ko'rinishida keladi. Bitta 512 MB DIMM sotib olishni tavsiya 
qilamiz: anakartdagi DIMM uyalari soni cheklangan, shuning uchun kelajakda 
kompyuteringizni yangilaganingizda bir nechta slotlarni bo'sh qoldirishingiz 
kerak. Windows XP va barcha zamonaviy o'yinlar 512 MB xotiraga ega 
mashinalarda yaxshi ishlaydi. Agar xotira kamroq bo'lsa, Windows virtual xotira 
fayli bilan tez-tez aloqa qila boshlaydi. Agar siz ko'proq xotira o'rnatsangiz, video 
tahrirlash dasturlari kabi juda ko'p xotira talab qiladigan ilovalarni ishga 
tushirmasangiz, u umuman ishlatilmasligi mumkin. 
26.
Har doim Corsair, Mushkin yoki Viking kabi brend nomi xotirasidan 
foydalaning. Umumiy xotira ko'pincha arzon, lekin kompyuteringiz brend xotirasi 
kabi qattiq ishlashiga yo'l qo'ymaslik uchun juda past sifat. Afsuski, ushbu yozish 
vaqtida bizning sevimli xotira ishlab chiqaruvchilarimiz va sotuvchilarimizdan biri 
Crucial 400 MGts DDR xotirani taklif qilmaydi, ammo bu kitob sizning 
qo'lingizda bo'lganda bunday imkoniyat allaqachon mavjud bo'lishi mumkin. 
27.
E'tibor berish kerak bo'lgan yana bir xususiyat - ustun manzili 
strobe (CAS (Column Access Strobe) kechikish). Kutish vaqti qancha uzoq bo'lsa, 
xotiradan ma'lumotlar so'roviga javob kutishingiz kerak bo'ladi. Ko'pgina DDR 
xotiralarida CAS kechikishi 2,5 tsiklga teng. Soddalashtirilgan talqinda bu shuni 
anglatadiki, xotira tekshirgichi ma'lum bir manzildan ma'lumot olish uchun 
xotiraga so'rov yuborgandan so'ng, u protsessorning ikki yarim tsikli (yoki tsikli) 
uchun javobni kutishi kerak. CAS kutish vaqti qancha past bo'lsa, xotira 
shunchalik tez ishlaydi. 
28.
Anakartingizga qarab, siz BIOS sozlamalarida pastroq CAS kechikish 
vaqtini belgilashingiz mumkin, ammo bu sizning kompyuteringiz beqaror 
bo'lishiga olib kelishi mumkin. Ushbu bobning keyingi qismidagi "BIOS 
sozlamalari va Overclocking (Overclocking)" bo'limiga qarang. 

---

29.
Xotira modullarini o'rnatish 
30.
Har doim xotira modullarini chetidan tuting va statik elektr 
to'plamasligiga ishonch hosil qiling. Xotirani tashkil etuvchi mikrosxemalar statik 
razryadga juda sezgir. 
Adabiyotlar ro`yxati: 
31.
M. T. Azimjanova, Muradova, M. Pazilova Informatika va axborot 
texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. T.: “O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”, 
2013 y. 44-58 b 
32.
M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. 
Darslik. T.: TDYuI, 2004 y. 9-18 b 
Информатика. Проф. Н. В. Макарова, Т. :, 2006 г.87-108