4-мавзу педагогик қобилият ва унинг асосий турлари. Режа

4-МАВЗУ Педагогик қобилият ва унинг асосий турлари.
Режа:


3.1. Қобилиятнинг педагогик - психологик таснифи


3.2. Тарбиячи педагогик қобнлиятиин ривожлаитириш функциялари


3.3. Педагогик қобилиятнннг асосий сифатлари ва хусусиятлари


3.1. Қобилиятнинг педагогик - психологик таснифи
Қобилият - шахснинг индивидуал-психологик хусусияти бўлиб, муайян фаолият юзасидан лаёқати ва ишни муваффақиятли амалга ошириш субъектив шарт-шароитини ифодаловчи индивидуал психик сифатлар йиғиндисига айтилади, зарур бўлган билим, малака ва кўникмаларни эгаллаш динамикасидаги фарқпарни аниқлайди. Қобилиятлар индивидуал-психологик хусусият бўлгани сабабли, шахснинг бошқа сифатлари ва хусусиятларига, яъни ақл сифатларига, хотира ва характер хусусиятларига, ҳис-туйғуларига қарама-қарши қўйилмайди, балки улар билан бир қаторга қўйилиши керак. Қобилиятни инсон туғма, табиат инъоми сифатида тайёр холида олмайди, балки ҳаётий фаолияти давомида шакллантиради. Говард Гарднер қобилиятларни интеллектлар тўплами деб атади ва унинг етгата жиҳатини ажратиб кўрсатди. Биз интеллектнинг ушбу жиҳатларидан олтитасини ўқитувчи педагогик маҳоратини такомиллаштириш нуқтаи назаридан таҳлил қилишимиз мумкин. Психолог олим Олъга Матвеева ушбу жиҳатларни психологик технология билан кучайтириб модификациялайди ва ўқитувчининг касбий фаолиятида муҳим аҳамият касб этишини таъкидлаб, қуйидаги қобилиятларни кўрсатиб ўтади:
1. Мулоқот қилиш (коммуникатив) қобилияти: Ўцитувчининг ўқувчилар билан дарс ва дарсдан ташцари жараёнларда синфда ижобий руҳий ицлгш ярата олтии.
2. Воқеаларни олдиндан кўра олиш қобилияти: ушбу цобилият тури ҳар бир ўцитувчининг сергаклигида, ўқувчиларнинг руҳиятини, ички дунёсини кўра олгшида намоён бўлади. Шунда ўцитувчи ким нимага цодир эканлигини олдиндан башорат қила олади.
3. Эшитиш ва ҳис қилиш қобилияти: Бундай цобилиятга эга бўлган инсонлар мусицани севишади, оҳангни яхши ҳис цилишади, декламация асосида яхши ўцишади, эшитган нарсасини хотирада сақпайди, айницса. шеър ва қўшицларни севиб тинглайди.
4. Кинестетик (тери-мускул) қобилият: ўқитувчининг ўз хатти ҳаракатларини мувофиқпаштириш цобилияти, ҳаракат оҳангини ҳис цилиб йўналтиради, вацтни, ҳаракат суръатини ҳис қилиш, маиший қулайликларниярата олиш,, ҳаёт марҳаматлариданроҳатланиш.
5. Мантиқий қобилият: мулоҳаза юритишни, рацамларни, математикани, мураккаб масалаларни севиш, сабабият ва натижаларни тушунгпи малакаси, воцеликда асосийни иккинчи даражалисидан ажрата олиш;
6. Шахснинг ички қобилияти: ўз-ўзини билиш, тушуниш ва ҳис цилиш цобилияти. Эркин шахсда қўрқув ёки ноэркинлик туйгуси камдан-кам ҳолда бўлади.
Қобилият ўқитувчининг индивидуал имкониятларини характерлайди. Бир хил шароитда қобилиятли ўқитувчилар ўз фаолиятларида ҳам қобилияти паст кишиларга қараганда кўпроқ ютуқларга эршпадилар. Қобилият шахснинг ҳам умумий, ҳам махсус ривожланишида тезроқ силжиб боришини, унинг ижрочилик ва ижодкорлик фаолиятларида энг юқори натижаларга эришишини таъминлайди. Қобилиятли киши мутахассисликни тез эгаллай олади ва юқори маҳоратга эришади ҳамда ишлаб чиқариш, фан ёки маданиятга янгилик кирита олади. Қобилият билимдан фарқ қилади. Билим - бу илмий мутолаа натижасидир, қобилият эса киши психологик ва физиологик тузилишининг хусусиятидир. Қобилият билим олиш учун зарурий шарт-шароит бўлиб, шу билан бирга, у маълум даражада билим олиш маҳсулидир. Умумий ва махсус билимларни ўзлаштириш, шунингдек, касбий маҳоратни эгаллаш жараёнида қобилият мукаммаллашиб ва ривожланиб боради. Қобилиятга яқинроқ турадиган тушунчалар кўникма ва малакалардир. Кўникмалар - ўқитувчининг касбий фаолияти жараёнида ҳосил қилинган тажриба ва билимлар асосида бажариладиган ишнинг мукаммал усулидир. Малакалар — ўқитувчининг онгли фаолиятни бажариши жараёнида ҳосил қилинган касбий интеллектуал фаолиятнинг автоматлашган компонентлари йиғиндисидир. Улар ўқитувчининг касбий фаолияти механизмининг асосини ташкил қилувчи жараёнлардир, улар қобилият билан биргаликда педагогик маҳоратга эришишни таъминлайдиларки, бунинг натижасида ўқитувчи касбий фаолиятида улкан ютуқларни қўлга киритади. Қобилиятли, аммо ношуд ўқитувчи кўп нарсага эриша олмайди. Қобилият кўникма ва малакаларда рўёбга чиқади. Дарҳақиқат, қобилиятли кишининг кўникма ва малакалари кўп қиррали ва мукаммаллашган бўлади. Кўникма ва малакалар етарли бўлмаган қобилиятни бирмунча тўлдириши ёки қобилиятнинг камчилигини тузатиши мумкин. Кўникмаларни умумлаштириб моҳирлик ҳам деб атайдилар. Моҳирлик ҳам қобилиятнинг ўзгинасидир. Демак, қобилият кўникма ва малакаларнинг пайдо бўлиш жараёнида шаклланади. Педагогикада ўқитувчи қобилияти - бу имкониятдир, унинг моҳирлиги зарурий даражаси фақатгина ўқитиш ва тарбиялаш жараёнида такомиллашиб боради ва ютуқларга эришишида замин яратади. Туғма қобилиятлар зеҳн дейилади. Иқгидор, истеъдод, даҳолик - инсоннинг ижодий фаолияти жараёнида эришиладиган қобилиятларнинг ривожланиш босқичлари ҳисобланади. Қобилиятлар, харакгер каби, - шахснинг фақатгина маълум фаолиятидагина мавжуд бўлган сифатларидир. Психологияда қобилият - инсоннинг касбий билим, кўникма ва малакаларни қийинчиликсиз, осонлик билан мукаммал эгаллаши ва бирор фаолият билан муваффақиятли шуғулланишига айтилади. У ўқитувчининг касбий фаолиятида ҳам ёрқин намоён бўлади. Касбий фаолиятнинг таълим мазмунини белгиловчи сифатлари ўқитувчининг ижодкорлигида намоён бўлади. Ижодкорлик - бу сифат жиҳатидан янги, оригинап ва такрорланмас бирор янгиликни пайдо килувчи фаолиятдир. Мадсулдор ижодкорликда белгиланган қар қандай муаммо муваффақиятли қал қилинади; ижод килишга лаекатли бўлган ўкитувчиларнинг асосий қисмида бу жиқатлар намоён бўлади. Эвристик ижодкорлик, жамиятда рўй бераётган касбий фаолиятга оид янгиликларни дадил ўзлаштириш ва таргиб қилишни англатади, яъни унинг асосида гоялар (фараапар) қосил килиш жараёнини интенсификация қилиш ва уларнинг қақиқатга яқинлигини (эқтимоллигини, ишончлилигини) изчил амалга ошириш ва бунда янги қолатда дадил қаракат қилиш кобилияти, фикрлаш жараёни асосида тафаккурни ривожлантириш кузатилади. Креатнв ижодкорликда ўқитувчи ижтимоий ахамиятта эга бўлган янги назарияларни яратади, ўз фикрлари ва таклифлари билан чиқади, моқир ва тажрибали, лаёқатли ўқитувчиларгина бунга эришиши мумкин. Табиий анатомик-физиологик лаёқат нишоналари қобилиятларнинг физиологик асосини ташкил этади. Кейинчалик кобилиятга айланадиган лаёқат нишоналарининг мажмуи инсоннинг истеъдоди дейилади. Инсондаги билиш ва лаёкат нишоналари жараёнларининг йигиндиси, истеъдодининг юксак чўққиси - унинг интеллектини белгилайди. “Интеллект - бу ақлан иш кўриш, рационал фикрлаш ва қаётий муаммоларни моқирона қал килишнинг глобал қобилияти” (Векслер), яъни интеллект инсоининг атроф - муқитга тўлик мослаша олиш қобилияти деб қаралади. Интеллектнинг таркибий тузилиши олимлар томонидан қуйидагича таърифланади: