4-mavzu. O'g'it turlari. Azotli o'gitlar Агрокимё. Д. С. Сатторовнинг умумий таҳрири остида. Тошкент, “Чўлпон”, 2011. 131-152 бетлар

Саноатда ишлаб чиқариладиган фосфорли ўғитлар
Фосфорли ўғитлар ишлаб чиқариш учун хом ашё. Таркибида фосфор бўлган кўп хил минераллардан вулқон натижасида чиққан апатит ва чўкма фосфоритлар фосфорли ўғитлар ишлаб чиқаришнинг хом-ашёси ҳисобланади
Апатит-вулқон натижасида чиққан, кенг тарқалган минерал бўлиб, тоғ жинсларида дисперс ҳолатда бўлади. Унинг конлари жуда кам. Энг йириги 1025 йил Кола ярим оролини Хибин деган жойида топилган эди. Аппатитларнинг бироз камроқ ва кам қимматлироқ конлари Урал, Байкалнинг жануби, ҳамда Бразилия, Испания, Канада, АҚШ ва Швециядан топилган.
Фосфоритлар қадим геологик даврларда ерда яшаб ўтиб кетган ҳайвонларнинг скелетларини минерализацияси, ҳамда сувдаги кальций ёрдамида фосфат кислотанинг чўкиши туфайли ҳосил бўлган.
Фосфорит конлари ер шарида кўп учрайди, лекин Ғарбий Европада улар унча катта бўлмай ишлаб чиқаришда қўллаш учун яроқли эмас. Осиё мамлакатларида Хитойдан ташқари бошқа ерларда деярли учрамайди. Фосфоритларнинг катта конлари Шимолий Америка давлатларида учрайди. Америка қитъасида бу жинсга мансуб конлар - Флорида, Теннеси ва бошқа штатларда топилган.
Афсуски, МДҲ мамлакатларида учрайдиган фосфоритларда фосфор кам ва бир ярим оксидларга бой бўлганлиги учун суперфосфатга айлантириш мушкул. Жуда қимматли фосфорит кони 1937 й Қоратоғ тоғларида (Жанубий Қозиғистон) очилган, у фосфорли ўғитлар солинишига мухтож бўлган Марказий Осиё республикаларини ўртасида жойлашган
Аппатит асосан кристалл ҳолида, фосфоритлар эса ҳам аморф ҳам кристалл ҳолида учрайди. Аморф хиллари тез парчаланади, шунинг учун унга кимёвий ишлов бермасдан ҳам ўғит сифатида ишлатиш мумкин.
Келиб чиқиши жиҳатидан ҳар хил бўлишига қарамай аппатит ва фосфоритларнинг кимёвий тузилишида умумийлик бор. Улар ортофосфат кислотанинг уч алмашинган кальцийли тузлари бўлиб, таркибида кальций фтор ва шу катионнинг бошқа бирикмалари ҳамда бошқа чиқинди моддалар билан биргаликда учрайди. Апатит кристаллари юқори даражадаги барқарорлиги билан ажралиб туради, улардан фторни кимёвий ёки термик йўли билан ажратиш апатитнинг кристалл панжарасини парчалайди.
Аппатитнинг эмперик формуласи Са₅(РО₄)₃Ғ ёки (Са₃(РО₄)₂)₃СаҒ₂ кальций фторид унинг хлориди, карбонати, гидроксили билан алмашиниши мумкин.
Ўзаро мос ҳолда фтор-апатит, хлор-апатит, карбонат-апатит ва гидроксил - апатитлар фарқланади.
Фосфат минераллардан ташқари фосфоридлар ҳам учраб, уларнинг таркибида чиқиндилар: полутор оскидлар, қум, тупроқ кўп бўлади. Хибинда апатитнефелинли жинс тарзида учрайди. Нефелин-(КNa)₂Al₂O₃2SiO₂ nSiO₂ таркибли алюмосиликатдир. Фосфоритлар желвакланган (кенг тарқалган) юмалоқланган тош каби ва қатламланган, қуйиб қўйган массага ўхшаш ҳилларда учрайди. Қатламланган энг қувватли фосфорит конига мисол тариқасида Қаратоғ фосфоритини келтириш мумкин, унинг қатламини қалинлиги 7 м гача етади. Бошқа конларда эса қалинлиги 0,8 м, эни эса 1,5 м гача бўлиши мумкин.
У бошқа фосфорит конлардан ўзининг сифати бўйича ҳам фарқ қилади: Р₂О₅ нинг миқдори 29,6 дан 35,6% гача ва полутор оксидларнинг миқдори бор йўғи 2-2,5% (бошқаларда 4-11%) бўлади. Лекин Қоратоғ фосфоритининг камчилиги ҳам бор бўлиб, унинг таркибида магнийнинг миқдорини кўп бўлиши, ишлов беришни қийинлаштиради. Ҳосил бўлган маҳсулот ўта гигроскопиклиги билан ажралиб туради, уни йўқотиш учун махсус технологик услубларни қўллаш талаб этилади.
Бошқа конларда фосфорнинг миқдори кам бўлиб, бир ярим оксидларнинг миқдори кўп бўлади (41-жадвал).

41-жадвал