4-mavzu. Matematik modellashtirish, sonli tahlil usullarini tizimlarda amalga oshirish. Hisobli eksperiment. Reja

---

4-mavzu. Matematik modellashtirish, sonli tahlil usullarini 
tizimlarda amalga oshirish. Hisobli eksperiment. 
Reja: 
1.
Matematik modellashtirish, sonli tahlil usullarini tizimlarda amalga 
oshirish. Hisobli eksperiment. 
2.
Mathematica, Maple, Matlab, MathCAD dasturlari misolida statik 
va dinamik modellarni amalga oshirish.
3.
Tizim tarkibida dasturlash. 
Tayanch so’zlar va iboralar: 
CAE, EDA, ECAD, ALT, Kompac, Catia, 
SolidWorks, AutoDesk Inventor, Matlab, MathCad. Taemoq, telekonferensiya, 
web-texnologiya, web-sayt, e-mail, dinamik sayt, Joomla, 1C-Bitrix, Drupal, Java, 
JavaScript, hosting, domen, shina, kabel. 
1.
Matematik modellashtirish, sonli tahlil usullarini tizimlarda 
amalga oshirish. Hisobli eksperiment
. 
Ilmiy texnika taraqqiyoti hisoblash texnikasini keng qo`llanishi asosida 
jarayonlar va tizimlarni avtomatik hamda avtomatlashtirilgan boshqarish 
tizimlaridan foydalanib, mamlakatimiz halq xo`jaligiga fan texnikaning eng yangi 
yutuqlarini keng-ko`lamda qo`llab borishni taqazo etadi. 
Halq xo`jaligini muvaffaqiyatli boshqarish uchun ularning alohida sifat 
ko`rsatkichlarini hisobga olish etarli emas. Murakkab tizimlarni va jarayonlarni 
to`la tahlil qilish uchun texnik kibernetikaning usullarini keng qo`llash zarur 
bo`ladi. Ishlab chiqarishda tobora keng yoyilib borayotgan texnik–kibernetika 
tadbiqiy fan bo`lib, bu fan nazariy kibernetika ishlab chiqqan vositalar bo`yicha 
murakkab jarayonlar va tizimlarni EXM yordamida, kompyuterlar yordamida
 
boshqarish usullarini o`rganadi. 
Hozirgi davrda modellashtirishning regression, korrelyatsion, o`xshash, 
taqlidiy, argumentlarni guruxlab hisobga olish usullari keng tarqalgan. 
Matematik modellar ob’yektni nazariy va amaliy tahlil qilish natijasida 
yaratiladi. Tajribalarni matematik rejalashtirish usullari qaralayotgan jarayon yoki 
tizimning matematik modelini chiquvchi ko`rsatkichga ta’sir etuvchi faktorlarning 
o`zgarish miqyosida optimal usulda qurish imkonini beradi 
Jarayon va tizimlar asosan murakkab operatsiyalarni bajarishni talab 
etadigan kategoriyani tashkil etadi. Bunday ob’yektlar odatda ko`p sonli o`zaro 
bog`langan faktorlar, nazorat qilish mumkin bo`lgan ta’sirlar, ba’zi
 
faktorlarni 
o`lchash xatoliklari va vaqt mobaynida tasodifiy o`zgarishlar bilan baholanadi. 
SHuning uchun jarayon va tizimlarni ilmiy tadqiqot qilish quyidagi 
maqsadlarni ko`zlaydi: 
1)
jarayon yoki tizimning mohiyati va qonuniyatlarini ochish; 
2)
ob’yektning optimal ishlashi yo`lini aniqlash; 
3)
ob’yektning statik va dinamik xususiyatlarini aniqlash va shunga 
o`xshashlar. 
Tadqiqot natijalari jadval, grafik va tenglamalar ko`rinishlarida bo`lishi 
mumkin. Hozirgi davrda jarayonlar va tizimlarni keng miqyosda 

---

avtomatlashtirilayotganligi tufayli ularning matematik yozuvlarini ishlab chiqishga 
katta ahamiyat berilmoqda. Jarayon yoki ob’yektning matematik yozuvi- bu 
kiruvchi va chiquvchi faktorlar orasida bog`lanishni o`rganuvchi matematik 
modeldir, ya’ni 
(4.1.)
{
Yi = f{Xi}
Yi = {y1. y2, … yn}, Xi = {X1, X2, … Xn}
bunda Y – jarayon va tizimning chiquvchi ko`rsatkichlari. Ko`pincha bu 
ko`rsatkichlarni optimallashtirish mezoni (kriteriysi), maqsad funktsiya, «qora 
yashik»ning chiqish ko`rsatkichlari yoki dinamik tizimning reaktsiyasi deb ataladi; 
X- kiruvchi ko`rsatkichlar (faktorlar) to`plami. Kiruvchi faktorlar 
argumentlar, 
kirish ko`rsatkichlari, «qora yashik» ning kirish ko`rsatkichlari yoki ob’yektga 
tashqi ta’sir etuvchilar deb ham ataladi; f{}- simvol jarayon (4.1.) tizimning 
matematik modelidir.