4-mavzu. Mamlakat davlat xavfsizlik tizimida axborot xavfsizligini roli va o`rni. O'zbekiston Respublikasining «Xavfsizlik to‘g'risida»

4-mavzu. Mamlakat davlat xavfsizlik tizimida axborot xavfsizligini roli va o`rni.
O'zbekiston Respublikasining «Xavfsizlik to‘g'risida»gi Qonunida xavfsizlik shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaat arining himoyalanganlik holati sifatida belgilangan. Hayotiy muhim manfaatlar qonun chiqaruvchi tomonidan qondirilishi shaxs, jami yat va davlatning mavjudligi hamda progressiv rivojlanish imkoni yatini ta’minlaydigan ehtiyojlarning yig'indisi sifatida, xavfsizlikka tahdid esa - shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlariga xavf soladigan shart-sharoitlar va omillarning yig'indisi sifatida belgilangan. Va nihoyat, xavfsizlikni ta’minlash - bu sohada yagona davlat siyosatini amalga oshirish hamda shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlariga qilinayotgan tahdidlarga mos ravishda, tahdidlarni aniqlash va oldini olishga qaratilgan iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy va boshqa turdagi chora-tadbirlar tizimidir. Oldin tiiga olib o'tilganidek, «Xalqaro axborot almashishda ishtirok etish to‘g‘risida»gi Qonunda axborot xavfsizligi tushunchasiga jamiyat axborot muhitining fuqarolar, tashkilotlar va davlat manfaatlarida shakliantirilishi, qo'llanilishi va rivojlantirilishini ta’minlaydigan uning himoyalanganlik holati deb ta’rif beriladi. «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, axborot sohasini himoya qilishning maqsadlari quyidagilardan iborat :
axborotning chiqib ketishi, o'g'irlanishi, yo'qotilishi, buzilishi va qalbakilashtirilishining oldini olish;
shaxs, jamiyat va davlatning xavfsizligiga tahdidlarning oldini olish;
axborotni ruxsatsiz yo‘q qilish, modifikatsiyalash (qayta ishlash), buzish, undan nusxa olish, uni blokirovka qilishga qaratilgan xatti-harakatlarning oldini olish; axborot resurslari va axborot
tizimlariga noqonuniy aralashishning boshqa xil shakllarining oldini olish, hujjatlashtirilgan axborotlarning mulkchilik obyekti sifatidagi huquqiy rejimini ta’minlash;
fuqarolarning axborot tizimlaridagi shaxsiy sirlarini saqlash va shaxsiy ma’lumotlarining maxfiyligini ta’minlash bo'yicha konstitutsiyaviy huquqlarini himoya qilish;
davlat sirini hamda hujjatlashtirilgan axborotlarning maxfiyligini qonun hujjatlariga muvofiq saqlash;
axborot jarayonlarida hamda axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlash vositalarini ishlab chiqish, ishlab chiqarish va qo'llashda subyektlarning huquqlarini ta’minlash.
Axborotlar sohasidagi axborot xavfsizligini axborot xavfsizligi Doktrinasi hamda bu sohadagi qonun hujjatlari normalarini hisobga olgan holda qiyosiy tahlil qilish natijasida axborot sohasidagi obyektlarni huquqiy himoya qilish (axborot sohasini huquqiy ta’minlash)ning uch asosiy yo'nalishini ajratish mumkin.
1. Birinchi yo'nalish. Fuqarolar va tashkilotlarning sha’n qadr-qimmati va ishbilarmonlik obro'yini; shaxsning ma’naviyati va intellektual rivojlanish darajasini; axloqiy va estetik ideallarini;
jamiyatning barqarorligi va barqaror rivojlanishini; davlatning axborot erkinligi va yaxlitligini zararli, xavfli va sifatsiz axborotlar, shubhasiz yolg'on axborotlar va dezinformatsiyalarning xavfidan, shaxsning hayoti, jamiyat va daviatning rivojlanishi uchun xavf-xatarlar to‘g‘risidagi axborotlarning yashirilishidan, axborotni tarqatish tartibining buzilishidan himoya qilish.
2. Ikkinchi yo'nalish. Eng avvalo, foydalanish cheklangan axborotlar va axborot resurslarini (barcha turdagi sirlar shu jumladan shaxsiy sirlarni), shuningdek axborot tizimlari, axborot
texnologiyalari, aloqa va teiekommunikatsiya vositalarini begona shaxslarning ruxsatsiz va qonunga zid tahdidlaridan himoya qilish.
3. Uchinchi yo'nalish. Shaxsning axborotlar sohasidagi huquq va erkinliklarini (axborot ishlab chiqarish, tarqatish, qidirish, olish, berish va undan foydalanish huquqi; intellektual mulkka ega
bo'iish huquqi; axborot resurslari va hujjatlashtirilgan axborotlarga , axborot tizimlari va texnologiyalariga egalik qilish huquqlari) axborotlashtirish sharoitlarida himoya qilish. Bularni quyida batafsil ko'rib chiqamiz.

Axborot xavfsizligining huquqiy masalalarini ko'rib chiqishni yakunlar ekanmiz, axborot xavfsizligiga axborot huquqi tizimini o'rganish va shakllantirish, bu sohadagi normalar va huquqiy-normativ hujjatlarni tayyorlash va takomillashtirish aspekti yoki rakursi, deb qarash mumkinligini qayd etib o'tmoqchimiz. Axborot xavfsizligi sohasida o'tkazilgan tadqiqotlarning natijalaridan foydalanib, qonun chiqaruvchi hamda axborot huquqi sohasini o'rganuvchi tadqiqotchi axborot sohasida axborot xavfsizligini huquqiy himoya qilish vosita va mexanizmlarini takomillashtirish uchun qo'shimcha imkoniyatlarga ega bo'ladi. Bu esa axborot sohasidagi munosabatlarni huquqiy tartibga solishning sifati va samaradorligini yanada oshiradi.

Axborot sohasini himoya qilishning asosiy yo'nalishlari:

Axborotga doir huquq va erkinliklarni himoya qilish;

Ommaviy axborot vositalari instituti;
Hujjatlashtirilgan axborot institute;
O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi normalari;
O'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi normalari;
Shaxs, davlat va jamiyat manfaatlarini zararli, xavfli va sifatsiz axborotlar ta’siridan himoya qilish;
Hujjatlashtirilgan axborot instituti;
Davlat sirlari instituti;
TI|ornt sirlari instituti;
Shaxsiy ma'lumotlar instituti;
Boshqa turdagi sirlar;
O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi normalari;
O'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi normalari;
O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi normalari;
Axborot, axborot resurslari va axborot tizimlarini begona shaxslarning qonunga zid ta’siridan himoya qilish;
Intellektual mulk institutlari;
Hujjatlashtirilgan axborot institute;
O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi normalari;
O'zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi normalari;
O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi normalari;
Shuning uchun ham axborot xavfsizligi sohasidagi munosabatlarni huquqiy tartibga solish tuzilmasi axborotga doir qonun hujjatlarining tuzilmasini deyarli takrorlaydi va axborot xavfsizligi talablaridan kelib chiqib, huquqiy tartibga solish obyektlarining himoyalanganligi masalalariga e’tiborni qaratadi. Natijada axborot sohasini himoya qilishning asosiy yo'nalishlari hamda normativ qoidalari yordamida ularning axborot xavfsizligini huquqiy ta’minlash
masalasi hal qilinadigan axborotga doir qonun hujjatlari institutlarining ayrim modelini tuzish mumkin. Axborot xavfsizligini huquqiy tartibga solish axborot sohasi subyektlari faoliyatining barcha yo'nalishlarini qamrab oladigan axborotga doir huquqiy munosabatlar negizida shakllanadi. Ular axborot sohasining barcha sohalarini hamda huquqiy munosabatlarning barcha subyektlari va obyektlarini qamrab oladi.
Axborot xavfsizligi sohasidagi huquqiy munosabatlarning obyektiari - bu jamiyatdagi shaxsning ma’naviyati, axloqi va intellektualligi, uning axborot sohasidagi huquq va erkinliklari, jamiyatdagi demokratik tuzum, bilim va ma’naviy qadriyatlar; davlatning konstitutsiyaviy tuzumi, mustaqilligi va hududiy yaxlitligidir.
Axborot xavfsizligi sohasidagi huquqiy munosabatlarning subyektlari esa - bu shaxs, davlat, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sudlov hokimiyatlari organlari, xavfsizlikni ta’minlash tizimi,
O'zbekiston Respublikasining Xavfsizlik kengashi, fuqarolardir.
Bu sohadagi subyektlarning xatti-harakatlari qonunlar va boshqa qonun hujjatlari bilan, ularning huquqiy munosabatlar obyektlarining himoyalan-ganligini ta’minlashga qaratilgan huquq va majburiyatlarini amalga oshirish tartibida belgilanadi.
Subyektlarning huquq va erkinliklari huquqiy munosabatlar obyektlarini himoya qilish, axborot xavfsizligini ta’minlash ustidan nazorat o‘rnatish tartibida su byektlarning xatti-harakatlari qoidalarini o'rnatadigan qonunlar va boshqa huquqiy normativ hujjatlarning normalari bilan belgilanadi. Shu yerning o‘zida fuqarolar, jamiyat va davlatning manfaatlarini himoya qilish tartibida axborotga doir huquq va erkinliklarga cheklovlar joriy etiladi. Huquq normalarini
shakllantirish, huquq va majburiyatlami belgilashda konstitutsiyaviy, ma’muriy va fuqarolik huquqi usullari qo'llanadi. Axborot sohasidagi huquqbuzarliklar uchun javobgarlik: shaxs,
jamiyat va davlatning ma’naviyati va axloqini sifatsiz, yolg'on axborotlar va dezinformatsiyaning ta’siridan himoya qilish; axborotlashtirish sharoitlarida shaxsni himoya qilish; axborot va axborot resurslarini ruxsatsiz foydalanishdan himoya qilish tartibida belgilanadi (huquqiy-fuqarolik, ma’muriy-huquqiy, jinoiy-huquqiy javobgarlik). Hududiararo axborot tizimlari, shu jumladan Internet muhitidagi huquqbuzarliklar uchun javobgarlik o'matish xususiyatlari axborot, axborot texnologiyalari va ularni ta’minlash vositalarining o'ziga xosliklari va yuridik xususiyatlariga asoslanadi.
Shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlarini himoya qilishning huquqiy mexanizmlari axborot sohasining har bir sohasida ishlab chiqilishi va joriy etilishi lozim.
Axborotni izlash, olish va iste’mol qilish sohasi.
1.Huquqiy munosabatlar obyektlari: fuqaro, jamiyat va davlatning ma’naviyati va axloqi (noto'g'ri, yolg'on va zararli axborotlarning ta’siridan); inson va fuqaroning axborotga doir huquq va erkinliklari (axborotni olish va undan foydalanish huquqi); fuqaroning sha’ni va qadr-qimmati (noto'g'ri axborotlarning yaratilishi va tarqatilishi yoki u haqdagi shaxsiy axborotlarning ruxsatsiz tarqatilishi munosabati bilan).
Huquqiy munosabatlar subyektlari: inson va fuqaro, axborot iste’molchisi, tahririyat.
2. Boshlang'ich yoki hosila axborotlarni yaratish (ishlab chiqarish)sohasi.
Huquqiy munosabatlar obyektlari: axborot intellektual mulk sifatida; hujjatlashtirilgan axborot intellektual va buyumli mulk sifatida.
Huquqiy munosabatlar subyektlari: inson va fuqaro, mualliflar, mutlaq huquqlardan fbydalanuvchilar, noshirlar, axborot iste’molchilari, davlat hokimiyati va o'zini o'zi boshqaruv organlari, axborot xavfsizligi obyektlarini himoya qilishni ta’minlash organlari va tizimlari.
3. Axborot resurslarini shakllantirish, axborot mahsullarini tayyorlash va foydalanuvchilarga axborot xizmatlarini ko'rsatish sohasi.
Huquqiy munosabatlar obyektlari: mualliflik va axborot resurslariga egalik huquqi; yetkazuvchilarning barcha turlaridagi, shu jumladan foydalanish cheklangan axborotlar bo'lgan axborot resurslari.
Huquqiy munosabatlar subyektlari: inson va fuqaro, muallif, foydalanuvchi, iste’molchi, axborotning erkin aylanishi ishtirokchilari.
4. Axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlash vositalarini yaratish va qo'llash sohasi.
Huquqiy munosabatlar obyektlari: avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, ma’lumotlar bazalari va banklari, boshqa axborot texnologiyalari, bu obyektlarni ta’minlash vositalari.
Bunda eng avvalo quyidagilar himoya qilinishi lozim:
axborot tizimlari va texnologiyalari hamda ularni ta’minlash vositalari mualliflari va egalarining huquqlari;
mashinali axborot yetkazuvchilar, masalan, elektron raqamli imzo vositalari;
avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va ularning tarmoqlari tarkibidagi ma’lumotlar (bilimlar) bazalari ruxsatsiz foydalanishdan;
EHM va ularning tarmoqlari tarkibidagi dasturiy vositalar, axborot tizimlari va ularning tarmoqlarini ruxsatsiz kirishdan;
axborot texnologiyalari va ularni ta’minlash vositalari.
Huquqiy munosabatlar subyektlari: yaratuvchilar, ishlab chiqaruvchilar, buyurtmachilar, ijrochilar.
elektron raqamli imzo ochiq kalitining foydalanuvchisi oldida javobgar bo'ladi.