|
Triangulyatsiya klasslari
|
Uchburchaklik tomonlari–ning o‘rtacha uzunligi, km
|
Burchak o‘lchashdagi o‘rta kvadratik xato
|
Chiqish tomonining nisbiy xatosi
|
1
2
3
4
|
20—25
7—20
5—8
2–5
|
±0,7"
±1,0"
±1,6"
±2,0"
|
1:400 000
1:300 000
1:200 000
1:200 000
|
Hozirgi texnika yutuqlari tatbiq qilinganda triangulyatsiya tarmog‘ida alohida bazis o‘lchamay, uning chiqish tomoni uzunligini 1:400 000 aniq-likda o‘lchashga imkon beruvchi radio yoki yorug‘lik dalnomerlari bilan o‘lchash mumkin. Triangulyatsiya tarmog‘i muhadislik inshootlari quriladi-gan joyda barpo qilinganda tonnel, ko‘prik kabi qurilishlarda bazis uzunligini shkalali po‘lat yoki invar sim bilan o‘lchash ham mumkin.
Trilateratsiya, triangulyatsiyada bazis va burchaklarni o‘lchash va hisoblash ishlari ancha murakkab bo‘lganidan, keyingi vaqtda yorug‘lik va radio dalnomerlari kashf etilgandan keyin triangulyatsiya o‘rnida trila-teratsiya qo‘llanilmoqda. Agar uchburchakliklar qatoridagi hamma uchburchaklikning yolg‘iz tomonlar uzunligi o‘lchanib, burchak va koor-dinatalari matematik yo‘l bilan hisoblab topilsa, bu uchburchakliklar qatori trilateriatsiya deyiladi. Bunda tomonlar uzunligi radio yoki yorug‘-lik dalnomerlari yordamida o‘lchanadi. Keyin tomon uzunliklari asosida A. I. Durnev formulasi yordamida burchaklar qiymaty aniqlanishi mumkin.
Poligonometriya yopiq yoki ochiq ko‘pburchaklik (poligon) bo‘lib, hamma burchak uchlaridagi yurish bo‘yicha chap yoki o‘ng burchaklar va tomonlar uzunligi o‘lchanadi. Agar M, A vaB ,N nuqtalarning koor-dinatalari hamda MA va BN chiziqlarning azimutlari ma’lum bo‘lsa, hamma nuqtalarning koordinatalarini aniqlash mumkin. Joyda bir necha poligo-nometrik yo‘llar birlashtirilsa, poligonometriya tarmog‘i hosil bo‘ladi. Poligonometriya yo‘llarining kesishgan nuqtasi tugun nuqta deyiladi.
Agar joy sharoiti triangulyatsiya tarmog‘i yasashga imkon bermasa, bunday joyda poligonometrik tarmoq o‘rnatiladi. Umuman poligonomet-riya yo‘lida tomonlar orasidagi burchak mumkin qadar 180° ga yaqin bo‘lishi kerak.
Triangulyatsiyadagi kabi poligonometriya ham 4 klassga bo‘linadi. Bu yerda ham umumdan bo‘lakka o‘tish qoidasiga ko‘ra, quyi klass tarmoqlari yuqori klass tarmoqlariga asoslanadi. Poligonometrik tarmoqlarning quyi klassining aniqligi kam bo‘lib, s’yomka qilish uchun yararli bo‘lsa, ular teodolit yurish nuqtalari deyiladi. Teodolit yo‘lida chiziqlar ixtiyoriy burchak bilan burilishi mumkin.
4.3-rasm
Poligonometriya tomonlarining uzunligi to‘rli dalnomerlar bilan, masalan, radiD, yorug‘liqoptikaviy dalnomerlar bilan, yoki invar sim, lentalar yordamida o‘lchanishi mumkin. Ba’zan boshqa o‘lchangan kattalik o rqali hisoblab topilishi ham mumkin. Tomonlari invar sim bilan aniq o‘lchanadigan poligonometriya traves deyiladi . Agar poligono-metriya tomonlari qisqa bazis va unga asoslangan o‘tkir burchak (parallak-tik burchak) yordamida aniqlansa, u paral-laktik poligonometriya yoki bazisli poligonometriya deyiladi. Masalan, AVSD poligonometrik yurish bo‘lsa, uning tomonlari AB, BC, CD ni o‘lchash uchun har qaysi chiziq o‘rtasiga ma’lum uzunlikdagi MN bazisi shtativ yordamida gorizontal holda AB, BC va CD yo‘nalishiga perpendikulyar qilib o‘rnatiladi. Keyin shaklda ko‘rsatilganidek A, B, C va D nuqtalarda to‘rib parallaktik bur-chaklar va aniq o‘lchanadi(3-rasm). Keyin matematika formulalari yordamida AP, PB, BQ, QS, Ct va Dt oraliqlar hisoblab topiladi.
Triangulyatsiyada uchburchaklik uchlari, poligonometriyada poligon uch-lari s’yomka ishlariga tayanch bo‘lganidan, joyda mustahkam va doimiy qilib o‘rnatiladi, ya’ni yerning muzlamaydigan joyigacha o‘yib, beton va g‘ishtdan sun’iy qurilma ishlanadi va markaz deyiladi. Markazni belgilash va uzoqdan ko‘rinishi uchun uning ustiga to‘rli ko‘ri-nishdagi va balandlikdagi belgi, ya’ni piramida yoki signal o‘rnatiladi.
Geodezik tarmoqlarni Yerning sun’iy yo‘ldoshlari yordamida kengay-tirish taraqqiy eta boshladi. Yerning sun’iy yo‘ldoshlarini yerdan kuzatish qit’alararo geodezik munosabat bog‘lashga va dunyo geodezik tarmoqlari barpo qilishga imkon beradi. Yer yuzasidagi triangulyatsiya tomonlari uzunligi bilan sun’iy yo‘ldosh orqali aniqlangan uzunlik orasidagi farq nuqtalar bir qit’ada bo‘lganda m ga, nuqtalar to‘rli qit’ada bo‘lganda esa m ga boradi. Bu shuni ko‘rsatadiki, sun’iy yo‘ldoshlar yordamida MDH Yevropa qismidagi geodezik punktlar bilan Yevropadagi chet davlat geodezik punktlari orasida bog‘lanish hosil qilish mumkin(4.4-rasm).
4.4-rasm
Nazorat savollar:
1. Davlat geodezik to‘ri qanday tuzilgan?
2. Planli va balandlik davlat to‘rlarini barpo etish usullari.
3. Triangulyatsiya, trilateratsiya va poligonometriya to‘rlarining orasidagi o‘xshashlik va farqlarni ayting.
4. Bazis to‘ri qanday ko‘rinishga ega bo‘ladi va nima uchun kerak?
5. Planli tayanch punktlari joyda qanday mahkamlanadi va belgilanadi?
6. Balandlik tayanch punktlari joyda qanday mahkamlanadi va belgilanadi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
