4-mavzu. Boshlang’ich maktabda pedagogik jarayonning zamonaviy tendensiyalari va texnologiyalari. Reja

---

4-mavzu. Boshlang’ich maktabda pedagogik jarayonning zamonaviy tendensiyalari va 
texnologiyalari. 
Reja 
•
1. O`zbekistonda boshlang`ich ta’limni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari.
•
2. Boshlang’ich ta’lim mazmuni tahlili va unga qo’yiladigan talablar 
Mamlakatimiz taraqqiyotining ko`p jihatlari olib borilayotgan yoshlar ta’lim-tarbiyasiga oid 
davlat siyosatiga bog`liq bo`lib, unda ta’lim tarbiya sohasida sezilarli sifat o`zgarishlari qilib, 
yuqori samaradorlikka erishish asosiy e’tiborda bo`ladi. Bunday jihatlar uzluksiz ta’lim tizimida 
qo`lga kiritilayotgan sifat o`zgarishlarining mazmun-mohiyatiga bog`liq bo`lib, u ko`proq 
boshlang`ich ta’limga ham tegishlidir.
•
Mamlakatimiz taraqqiyotining ko`p jihatlari olib borilayotgan yoshlar ta’lim-tarbiyasiga 
oid davlat siyosatiga bog`liq bo`lib, unda ta’lim tarbiya sohasida sezilarli sifat 
o`zgarishlari qilib, yuqori samaradorlikka erishish asosiy e’tiborda bo`ladi. Bunday 
jihatlar uzluksiz ta’lim tizimida qo`lga kiritilayotgan sifat o`zgarishlarining mazmun-
mohiyatiga bog`liq bo`lib, u ko`proq boshlang`ich ta’limga ham tegishlidir.
•
Bunga sabab boshlang`ich ta’limda O`quvchilar savodxonlik asoslari, hisoblash 
tafakkuri, mehnat ko`nikmalari va shaxs ma’naviyati elementlari bilan qurollantiriladi 
hamda yuqori sinflarda o`rganiladigan fanlar asoslari bilan tanishtiriladi. 
Ma’lumki, o`zbek xalqi va ular bilan bog`liq savodxonlik asoslarining dastlabki ildizlari juda 
qadimiy tarixga ega, ya’ni ular Zardushtiylar ta’limoti bo`lmish «Avesto» kitobining paydo 
bo`lishi va Urxun Enisey bitiklarining yuzaga kelishi hamda Selenger madaniyatining 
shakllanishidan buyon to hozirgacha jamiyat taraqqiyotiga mos ravishda takomillashib, 
rivojlanib kelmoqda. Bulardan uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bosqichlaridan biri 
boshlang`ich ta’lim turli davrlarda turfa ko`rinishlarda namoyon bo`lib kelmoqda. Bunga sabab, 
Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o`zbeklar ham jahondagi eng qadimiy xalqlardan bo`lib, ular 
orasidan etishib chiqqan olimlarimiz, donishmandlarimiz va allomalarimiz jahon ilm-faniga, 
jamiyat ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotiga munosib hissa qo`shganlar 
•
Ma’lumki, o`zbek xalqi va ular bilan bog`liq savodxonlik asoslarining dastlabki ildizlari 
juda qadimiy tarixga ega, ya’ni ular Zardushtiylar ta’limoti bo`lmish «Avesto» kitobining 
paydo bo`lishi va Urxun Enisey bitiklarining yuzaga kelishi hamda Selenger 
madaniyatining shakllanishidan buyon to hozirgacha jamiyat taraqqiyotiga mos ravishda 
takomillashib, rivojlanib kelmoqda. Bulardan uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki 
bosqichlaridan biri boshlang`ich ta’lim turli davrlarda turfa ko`rinishlarda namoyon 
bo`lib kelmoqda. Bunga sabab, Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o`zbeklar ham 
jahondagi eng qadimiy xalqlardan bo`lib, ular orasidan etishib chiqqan olimlarimiz, 
donishmandlarimiz va allomalarimiz jahon ilm-faniga, jamiyat ma’naviy-ma’rifiy 
taraqqiyotiga munosib hissa qo`shganlar 
Shuningdek, «Avesto» da bolalarni o`qitish va tarbiyalash qoidalari asosan quyidagicha uchta 
yo`nalishda olib borilishi ta’kidlangan:  
Demak, boshlang`ich ta’limda O`quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda «Avesto» kitobidagi pand-
nasihatlar, rivoyatlardan foydalanish mumkin. Ular yoshlarimizning milliy qadriyatlarga va 
an’analarga qiziqishlarini oshiradi, ilmiy-dunyoviy va ma’naviy-ma’rifiy dunyoqarashlarini 
yuksaltiradi hamda pirovard natijada O`quvchilar ma’naviy dunyoqarashini shakllantirish 

---

jadallashadi. Bu esa mustaqil mamlakatimizning etakchi kuchlarining, ya’ni yoshlar tarbiyasi 
uchun muhimdir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, har qanday (ta’lim-tarbiya 
jarayonini boshlang`ich ta’limsiz tasavvur qilib bo`lmaydi 
•
Demak, boshlang`ich ta’limda O`quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda «Avesto» kitobidagi 
pand-nasihatlar, rivoyatlardan foydalanish mumkin. Ular yoshlarimizning milliy 
qadriyatlarga va an’analarga qiziqishlarini oshiradi, ilmiy-dunyoviy va ma’naviy-ma’rifiy 
dunyoqarashlarini yuksaltiradi hamda pirovard natijada O`quvchilar ma’naviy 
dunyoqarashini shakllantirish jadallashadi. Bu esa mustaqil mamlakatimizning etakchi 
kuchlarining, ya’ni yoshlar tarbiyasi uchun muhimdir. Bundan shunday xulosa chiqarish 
mumkinki, har qanday (ta’lim-tarbiya jarayonini boshlang`ich ta’limsiz tasavvur qilib 
bo`lmaydi 
Ular ma’rifat va madaniyatni ulug`lash, o`zligini anglash, o`z xalqini hurmat qilish va ularning 
istiqbolli kelajagi uchun kerak bo`lsa, o`z jonini fido qilish kabi fidoyiliklar bilan yg`rilgan 
insonlardir. Bular nafaqat o`z faoliyati, balki o`z yangi g`oyalariga sodiq va ularni amalga 
oshirishga jasorat ko`rsata oladigan insonlar edi. Bular O`quvchilar ma’naviyatini yuksaltirishda 
eng ta’sirchan vositalar va ma’lumotlar hamdir. Bundan jadidchilik harakati namoyondalari 
milliy g`oyalarga sodiq va uni ro`yobga chiqarishga fidoyi insonlar, degan xulosani chiqarish 
mumkin. Bu borada, aynan boshlang`ich maktabni rivojlantirish borasidagi jadidchilik harakati 
namoyondalarining milliy g`oyaga sodiqligi diqqatga sazovordir. 
•
Ular ma’rifat va madaniyatni ulug`lash, o`zligini anglash, o`z xalqini hurmat qilish va 
ularning istiqbolli kelajagi uchun kerak bo`lsa, o`z jonini fido qilish kabi fidoyiliklar 
bilan yg`rilgan insonlardir. Bular nafaqat o`z faoliyati, balki o`z yangi g`oyalariga sodiq 
va ularni amalga oshirishga jasorat ko`rsata oladigan insonlar edi. Bular O`quvchilar 
ma’naviyatini yuksaltirishda eng ta’sirchan vositalar va ma’lumotlar hamdir. Bundan 
jadidchilik harakati namoyondalari milliy g`oyalarga sodiq va uni ro`yobga chiqarishga 
fidoyi insonlar, degan xulosani chiqarish mumkin. Bu borada, aynan boshlang`ich 
maktabni rivojlantirish borasidagi jadidchilik harakati namoyondalarining milliy g`oyaga 
sodiqligi diqqatga sazovordir. 
Abdulla Avloniyning ta’limiy-axloqiy asarlari, xususan, «Turkiy Guliston yoxud axloq» asari, 
«Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» darsliklaridagi ixcham hikoyalari bugungi kun yosh 
avlod tarbiyasi uchun g`oyat dolzarbdir. Uning pand-nasihat, ibrat turkumidagi hikoyalari va 
asarlari yosh avlod tarbiyasida muhim o`rin tutadi. Jumladan, u «Turkiy Guliston yoxud axloq» 
asarida badan tarbiyasiga e’tiborni qaratar ekan, shunday deydi: «Badanning salomat va quvvatli 
bo`lmog`i insonga eng kerakli narsadir. Chunki, o`qimoq, o`qitmoq, o`rganmoq va o`rgatmoq 
uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdur». Tarixga nazar tashlaydigan bo`lsak, yuqoridagi 
qayd etilgan davrlarda doimo yurtimizda qahramonlar, olimlar, allomalar, donishmandlar 
bo`lgan va ular taraqqiyparvar, bunyodkor, ma’rifatparvar, ma’naviyalli hamda fidoyi insonlar 
bo`lgan. Buni mustaqillik davrida yanada yaqqolroq sezish mumkin. 
•
Abdulla Avloniyning ta’limiy-axloqiy asarlari, xususan, «Turkiy Guliston yoxud axloq» 
asari, «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» darsliklaridagi ixcham hikoyalari bugungi 
kun yosh avlod tarbiyasi uchun g`oyat dolzarbdir. Uning pand-nasihat, ibrat turkumidagi 
hikoyalari va asarlari yosh avlod tarbiyasida muhim o`rin tutadi. Jumladan, u «Turkiy 
Guliston yoxud axloq» asarida badan tarbiyasiga e’tiborni qaratar ekan, shunday deydi: 
«Badanning salomat va quvvatli bo`lmog`i insonga eng kerakli narsadir. Chunki, 
o`qimoq, o`qitmoq, o`rganmoq va o`rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad 
lozimdur». Tarixga nazar tashlaydigan bo`lsak, yuqoridagi qayd etilgan davrlarda doimo 
yurtimizda qahramonlar, olimlar, allomalar, donishmandlar bo`lgan va ular 

---

taraqqiyparvar, bunyodkor, ma’rifatparvar, ma’naviyalli hamda fidoyi insonlar bo`lgan. 
Buni mustaqillik davrida yanada yaqqolroq sezish mumkin. 
XIV-XVI asrlardagi dastlabki ta’lim. 
•
XIV-XVI asrlardagi dastlabki ta’lim. 
•
Bu davr diyorimizda Sharq Uyg`onish davrining alohida ahamiyatga ega bo`lgan 
bosqichi edi, chunki bu davrga kelib yurtimizning aqliy salohiyat egalari dunyoga 
mashhur bo`lgan edi. Bunga muqaddas kitobimiz bo`lmish «Avesto»dagi ta’limot («Ezgu 
o`y
→
Ezgu so`z
→
Ezgu amal» tizimining «Yovuz o`y
→
Yovuz so`z
→
Yovuz amal» tizimi 
ustidan g`alabasi (tantanasi)ning naqadar bunyodkor ekanligi, matematika ilmining 
asoslari (Al-Xorazmiy, Ma’mun Akademiyasi va h.k.), Ershunoslik va minerologiya 
ilmining asoslari (Abu Rayhon-Beruniy, Ma’mun Akademiyasi va h.k.), tibbiyot ilmining 
asoslari (Abu Ali ibn Sino, Ma’mun Akademiyasi va h.k.) va shu kabilarning diyorimizda 
yaratilganligini dalil sifatida qayd etish mumkin. 
VII-VIII asrlardagi dastlabki ta’lim. 
•
VII-VIII asrlardagi dastlabki ta’lim. 
•
Bu davrga kelib boshlang`ich ta’lim ko`pincha oilalarda, mahallalarda ta’lim-tarbiya 
o`choqlari tashkil etila boshlandi. Ba’zan otinoyilar tayyorlanib, ular tomonidan qizlar 
ham savodxon qilinar edi. Bu boradagi pedagogik faoliyatga yurtimizning ma’rifatparvar 
ziyolilari, olimlar, shoirlar ham bosh qo`shdi. Ulardan biri Jahon otin Uvaysiydir. U ‘VIII 
asrning 80-yillarida dunyoga kelgan va 65 yil umr ko`rgan. U o`z davrining peshqadam 
va ma’rifatparvar shoirasi bo`lgan va o`zining tashabbusi bilan qizlar maktabini tashkil 
etgan. U maktabdagi tolibalarga boshlang`ich ta’lim berib, arab grafikasida yozish va 
o`qishni o`rgatibgina qolmay, balki qizlarga musiqa va she’r san’atidan dars berib, tez 
fikrlash, chiroyli so`zlash, radifgo`ylik va chiston-topishmoq yaratish uslublarini ham 
o`rgatgan. 
XIX-XXasrlarda boshlang`ich ta’lim. 
•
XIX-XXasrlarda boshlang`ich ta’lim. 
•
Bu davrda o`lkamizda boshlang`ich ta’lim mazmuni yangilangan ko`rinishni oldi. Bunga 
sabab o`lkamizda Evropa va boshqa Sharq mamlakatlarida ro`y berayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy o`zgarishlar turli yo`llar bilan asta-sekin kirib kela boshladi 
va bu ayrim yo`nalishlarda yaqqol ko`zga tashlandi. 
•
Bu ayniqsa, Turkiston madaniy hayotida alohida ahamiyat kasb etdi, ya’ni o`zbek xalqi 
va ular ichidan etishib chiqqan o`zbek ziyoli -ma’rifatparvarlari o`z xalqining milliy-
madaniy ongini oshirishda ota-bobolari kabi jasorat, qahramonlik va fidoyiliklar 
ko`rsatdi.
Mustaqillik davrida boshlang`ich ta’lim.