4-мавзу. Араблар ва Марказий Осиёнинг бошқа ўрта аср давлатлари ҳукмронлиги даврида амал қилган солиқлар

БД – бюджет даромадлари;
R – солиқ ставкаси (0 дан 100 фоизгача);
БДmax – бюджетга тушумларнинг мумкин бўлган максимал даражаси; ropt – солиқ тушумларининг энг юқори даражасини таъминайдиган оптимал солиқ ставкаси.

Arthur Laffer (August 14, 1940 An American economist )

0 r_opt R
БД – бюджет даромадлари;
R – солиқ ставкаси (0 дан 100 фоизгача);
БДmax – бюджетга тушумларнинг мумкин бўлган максимал даражаси; ropt – бюджет даромадларининг энг юқори даражасини таъминайдиган оптимал солиқ ставкаси.

СБ – солиқ базалари;
А – солиққа тортилиши мумкин (лозим) бўлган даромадлар;
--------- В – ҳақиқатда солиқ тўланаётган, яъни декларация қилинган даромадлар; – солиқдан яширилган даромадлар.

• 
  Ушбу эгри чизиқ бўйича солиқ ставкасининг энг оптимал даражасини, яъни солиқ ставкасининг максимал даражада солиқ тушумига эга бўлиш мумкин бўлган чегарасини аниқлаш масаласи ҳар бир мамлакатнинг ривожланиш даражаси, иқтисодий шарт-шароитлари ва ҳатто миллий хусусиятларидан келиб чиқиб турли хил бўлиши мумкин.
  
• 
  Буни аниқлаш учун, биринчи галда, амалда бўлган солиқнинг ҳақиқий юки қайси зонада жойлашганини аниқлаб олиш зарур, агар ҳақиқий солиқ юки оптимал солиқ юкидан паст бўлса, солиқ ставкаларини ошириш орқали солиқ тушумларини кўпайтириш мумкин бўлади, агар ҳақиқий солиқ юки оптимал солиқ юкидан юқори бўлса, солиқ ставкаларини пасайтириш талаб этилади.
  
• 
  Бу ҳақда «эгри чизиқ асосида ётувчи фундаментал ғоя..., -дейди Лаффер, шуни билдирадики, солиқ ставкалари қанчалик юқори бўлса, шахсларда бош тортиш учун шунчалик кучли ундайдиган сабаблар бўлади. Одамлар солиқ тўлаш учун ишламайдилар».
  
• 
  Иқтисодиёт субъектларининг солиқ ставкаси динамикасига таъсири бир ондаёқ сезилмайди, балки маълум бир вақт ўтганидан сўнг сезилади. Лаффер эгри чизиғи давлат даромадларининг ўсиши солиқ ставкаларининг камайишига объектив боғлиқ эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.
  
• 
  Бу эгри чизиқда ётувчи фундаментал ғоя шундаки, солиқ ставкасининг чегараси қанча юқори бўлса, индивидларни солиқни тўлашдан четлашлари шунча кўп бўлади.
  
• 
  Соф фойда, яъни даромадлардан солиқларни айириб ташлаган сумма индивидларни ишламаяптими ёки йўқлигини кўрсатади.
  
• 
  Агар тадбиркор ўзининг ишлаб чиқариш фаолиятидан даромад олиш келажагига ишонмаса, яъни уни даромадлари юқори прогрессив ставкали солиқлар билан олиб қўйиладиган бўлса, тадбиркор бозорда нормал фаолият кўрсатмай қўяди.
  
• 
  Даромаднинг кўп қисми солиқлар орқали тортиб олиб қўйиладиган бўлса, тадбиркорни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, янгилашга ва янги ишлаб чиқаришга инвестиция қилишга қизиқиши йўқолади.
  
• 
  Солиқ ставкасининг ўсиши фақатгина маълум даражага етгунича бюджетга тушадиган даромадларни ўсишига олиб келади, кейин бу ўсиш секинлашади ва яна ошган сари бюджет даромадлари унинг ошишига нисбатан тезроқ камаяди.
  
• 
  Шу тариқа, солиқ ставкаси маълум даражага етганидан тадбиркорлик ташаббуси ўлади, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга бўлган рағбат камаяди, солиққа тортиладиган даромадлар камаяди, натижада солиқ тўловчиларнинг бир қисми иқтисодиётни “қонуний” сектордан “яширин” секторига ўтади.
  
• 
  Лаффер назариясига кўра иқтисодиётнинг ривожланиши солиқ юкини ошишига тўғри пропорционалдир, яъни солиқлар ошиши билан яширин иқтисодиёт кўпаяди, натижада олинган даромадларнинг кўп қисми декларацияда кўрсатилмайди.
  
• 
  Бунга аксинча, солиқларни камайтирилиши иқтисодиётни ривожлантиришга рағбат беради. Бу эса давлат даромадларини солиқ ставкаси ва юкини кўпайиши ҳисобига эмас, балки солиққа тортиладиган базани кўпайиши ҳисобига ошади.
  
• 
  Лаффернинг фикрича, солиқ ставкаларининг маълум миқдоргача ошиб бориши бюджет даромадларининг кўпайишига хизмат қилади, лекин солиқ ставкалари меъёридан ошиб кетса бюджет даромадлари аксинча камайиб бошлайди.
  
• 
  Худди шунингдек солиқ ставкаларининг оширилиши солиқ солинадиган базанинг миқдорига тескари мутаносибда бўлиб, хуфёна иқтисодиёт кўламини кенгайишига тўғри мутаносибдир