4-mavzu. Аmaliy tadqiqotlar natijalariga matematik- statistik usul bilan ishlov berish. Tasodifiy kattaliklar, ularning taqsimlanishi va miqdoriy хarakteristikalari. (4-soat)

 
4.2. Tasodifiy kattaliklar, ularning taqsimlanishi va miqdoriy хarakteristikalari
. 
Texnika sohasini energetika yo‘nalishida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar (energetiklar) 
energetik obyektlarni loyihalashda, qurishda va ekspluatatsiya qilishda qo‘ygan masalani 
muvaffaqiyatli bajarilishiga olib keladigan yechimlar qabul qilishiga to‘g‘ri keladi. Masalan, 
loyihalash ishlari olib borilayotganda bunday yechim, tashqi elektr ta’minoti va ichki elektr 
tarmoqlarini eng maqbul sxemalarini tanlash yoki elektr ta’minoti liniyalari simlari kesimi yuzasini, 
transformatorning quvvatini qabul qilish va h.k.lar. Qurilish montaj ishlarini bajarishda alohida va 
kompleks ishlari rejasini va takomillashgan texnologiyasini yaratish. 
Elektr uskunalarini ekspluatatsiyalashda, samarali himoya vositalarini qo‘llash, texnologik 
mashinalar uchun elektr motor quvvatini to‘g‘ri tanlash va h.k.lar. Yuqorida keltirilgan misollardagi 
elektr quvvatni to‘g‘ri voqelik (hodisa, jarayon) qurilma haqida ma’lumotlar qanchalik batafsil va 
aniq bo‘lsa qabul qilingan yechimlar mavjud obyektiv optimal yechimga shunchalik yaqin bo‘ladi. 
Bizni o‘rab olgan borliqdagi har qanday hodisalarni «yuzaga keldi», «yuzaga kelmadi» voqelik 
hisoblanadi. Voqelik odatda lotin alfavitining katta harflari (
A,B,C,D
va h.k.) bilan ifodalanadi 
(belgilanadi). Agarda ma’lum kompleks shartlar bajarilganda 
A
voqelik yuzaga kelsa, bunday 
voqelik ishonchli voqelik deyiladi. Masalan, elektr zanjiri uzilganda unga ulangan elektr lampa 
o‘chadi. Ma’lum kompleks shartlar buzilmaganda (bajarilganda) 
A
voqelik hech qachon yuzaga 
kelmaydi (ro‘y bermaydi), yuzaga kela olmasa bunday voqelik amalga oshmaydigan (yuzaga 
kelmaydigan) voqelik deyiladi. Masalan, havo elektr energiyasi uzatish tamoqlari atrof muhit 
harorati +20°C bo‘lganda muzlashi yuzaga kelmaydigan voqelik. Ayrim hollarda, masalan, 
yechimini izlanganda u yoki bu voqelikni yuzaga kelishi yoki yuzaga kelmasligini oldindan bashorat 
qilib bo‘lmaydi. 
Voqelik yoki hodisani yuzaga kelishi yoki kelmasligi haqida yetarli ma’lumotlar bo‘lmaydigan 
holda uni tasodifiy deb qaraladi (qabul qilinadi). 
n
marotaba o‘tkazilgan tajriba natijasida 
A
voqelikning paydo (sodir) bo‘lishi 
m
marotaba yuzaga kelganda 
A
voqelikning sodir bo‘lish 
chastotasi 
m
ni 
n 
ga nisbati orqali ifodalanadi. Tajribalar soni katta bo‘lmagan hollarda voqelikning 
qaytarilishi – chastotasi tasodifiy xarakterga ega bo‘ladi va bir tur tajribalardan ikkinchi turga 
o‘tganda o‘zgarishi mumkin. 
Tajribalar soni ko‘payganda voqeliklar chastotasi tasodifiylik xarakterini yo‘qotadi va 
voqelikning ehtimolligi deb ataluvchi ma’lum bir o‘rtacha doimiy kattalikka yaqinlashib borib 
stabillashuv tendensiyasi namoyon bo‘ladi. Ushbu ehtimollik tajribalarning ko‘p marotaba 
qaytarilishi bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun uni 
statistik ehtimollik
deb yuritiladi. 

---