anketalash va
intervьyulash
. Ular bir qator taklif qilinadigan so‘rov savollariga asoslanadi, ularga
berilgan javob birlamchi ma’lumotlarni tashkil etadi.
Tayyorlangan anketyorlar yoki intervьyuerlarning
etarli soniga asoslangan
so‘rov usuli maksimal qisqa vaqt ichida katta miqdordagi respondentlardan so‘rov
olib borish va turli hil ma’lumotlarni olish imkonini beradi.
Biroq, insonlar ongida ijtimoiy amaliyotning turli jihatlarini aks ettirish
jarayonini o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liqligi so‘rov orqali olingan ma’lumotlarni
buzilishi mumkinligini har doim hisobga olish kerak.
Anketalash.
Amaliy sotsiologiya amaliyotida eng keng tarqalgan so‘rov shakli
- anketalashdir. U guruhiy yoki shaxsiy bo‘lishi mumkin.
Guruhiy anketalash
asosan tashkilotlarda (ish joylari, ta’lim muassasalari, va
hokazo) ishlatiladigan so‘rovlardir.
SHaxsiy anketalashda
so‘rovnomalar (anketalar)
respondentlarga ish
joylarida yoki uning yashash joyida beriladi. So‘nggi paytlarda bir vaqtlik so‘rovlar
keng tarqaldi (elektron aloqa orqali: telefon, E-mail).
Ijtimoiy so‘rovnoma – ob’ektning va tahlil predmetining miqdoriy va sifat
tavsiflarini aniqlashga yo‘naltirilgan yagona tadqiqot rejasi bilan birlashtirilgan
savollar tizimi. Uning maqsadi ishonchli ma’lumot berishdir. Buning uchun uni
konstruktsiyalashning bir qator
qoidalari va printsiplarini, shuningdek, turli
savollarning xususiyatlarini bilish va ularga amal qilish kerak. Anketalarnin tuzishda
savolni turli ijtimoiy-demografik guruhlar (yosh va keksa, turli ma’lumotli odamlar
va boshqalar) respondentlari bir xil tushunishlari kerakligini inobatga olish kerak.
Barcha savollar quyidagicha tasniflanishi mumkin: mazmun bo‘yicha
(tushunish
faktlari, xatti-harakatlar faktlari va respondent shaxsiyati haqidagi
savollar); shakl bo‘yicha (ochiq va yopiq, bevosita va bilvosita);
funktsiyasi
bo‘yicha (asosiy va asosiy bo‘lmagan).
Odamlarning tushunishi haqidagi savollar fikrlarni, istaklarni, istiqbollarni,
kelajakka oid rejalarni aniqlashga qaratilgan. Xatti-harakat haqidagi savollar inson
ishlari, harakatlari va faoliyat natijalarini aniqlaydi. Respondentning shaxsiyati
haqidagi savollar uning shaxsiy tavsiflari (jinsi, yoshi va boshqalar) aniqlaydi.
Agar so‘rovda javoblarning to‘liq variantlar to‘plami mavjud bo‘lsa, u
savol
yopiq deyiladi
. Ularni o‘qib chiqib, so‘rov qilinayotgan shaxs o‘zi fikriga mos
keladigan faqat bitta javobni tanlaydi. Yopiq savollar muqobil va muqobil
bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Muqobilda respondent bir
javob variantini tanlashi
mumkin, muqobil bo‘lmaganda esa - javoblarning bir nechta variantini.
Ochiq savollar
o‘z ichiga javoblarni olmaydi va respondentga javobni
"majburiy" taqdim etmaydi. Ular o‘z fikrlarini to‘liq
va kichik tafsilotlarigacha
ifodalashga imkon berishadi, shuning uchun ular yopiq savollarga qaraganda
mazmunan boyroq ma’lumot berishadi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita savollar
. Ba’zan anketa savollari
respondentdan o‘ziga, atrofdagilarga tanqidiy munosabatda bo‘lishni, mavjud salbiy
hodisalarga baho berishni talab qiladi. Bir qator holatlarda bunday to‘g‘ridan-to‘g‘ri
savollar javobsiz qoladi yoki noto‘g‘ri ma’lumot beradi. Bunday hollarda,
tadqiqotchiga bilvosita ko‘rinishda shakllantirilgan savollar yordamga keladi.
Respondentga o‘zining shaxsiy fazilatlarini baholash yoki uning faoliyati sharoitini
baholashni talab qilmaydigan xayoliy vaziyat taklif etiladi.