4 ma’ruza o`zgaruvchan tok turlari. Sinusoidal o`zgaruvchan eyuk ni hosil qilish. (4-soat) reja

4-rasm

5-rasm

Sig’im qarshilik. Sig’imi C bo’lgan kondensator zanjiriga sinusoidal kuchlanish U=U_Msinwt berilsa, qoplamalar gox musbat, gox manfiy zaryadlanib turadi va undan sinusoidal tok o’tadi. Bunda, I_M= yoki I= S.k.li o’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonunining ifodasidir. Bu ifodaga muvofiq S.k.li zanjirdagi tok fazasi kuchlanish fazasidan 90' o’zuvchi bo’ladi. 5-rasmda S.k.li zanjir sxemasi undagi kattaliklarning o’zgarish grafiklari va vektor diagrammalari ko’rsatilgan. Yuqoridagi Om qonunini ifodasidagi kattalik shartli ravishda sig’im yoki reaktiv qarshilik deb yuritiladi va bilan belgilanadi. Demak, X_c ning qiymati tok chastotasi va zanjir sig’imiga teskaridir proportsionaldir. S.k.ning o’lchov birligi . Ammo bunda ham elektr qarshilik bilan R elektr qarshilik bilan S.k. ning xech qanday fizik o’xshashligi yuk. Kondensator zaryadlanib, uning qoplamalaridagi kuchlanish oshganda elektr maydon energiyasining maksimal qiymati ga etadi va zaryadlanish davrida bu energiya tok manbai tomon yo’naladi. Demak, elektr zanjiriga berilgan energiya ham foydali ishga sarflanmay, tok manbai bilan kondensator oralig’ida ikkilangan chastota bilan tebranib turadi. Bunday befoyda tebranuvchi energiya reaktiv energiya deyiladi. Undan kondensatorning elekr maydonida xosil bo’lgan maksimal quvvat esa sig’im yoki reaktiv quvvat deb yuritiladi. Bu quvvat ham VAR yoki kVAR larda o’lchanadi. S.k.ga ega bo’lgan zanjirdan o’tadigan tok sig’im yoki reaktiv tok deyiladi. Reaktiv tok energiya manbaidan olinadigan aktiv tokni, ya'ni uning foydali ishga sarflanadigan qismini kamaytiradi.
6-rasm.

Aktiv va induktiv qarshilikli zanjir. 7-rasmda R_a va induktiv X_L qarshilikli zanjirning sxemasi hamda undagi i tok kuchlanishning vektor diagrammasi ko’rsatilgan. Kirgxofning ikkinchi qonuniga muvofiq bu zanjir uchun tenglama tuziladi. Bundan, tenglamasi kelib chiqadi. Zanjirga sinusoidal kuchlanish U berilsa, zanjirdagi i tok ham sinusoidal, ya'ni bo’ladi. Endi, bo’lgani uchun bo’ladi. Demak, kuchlanishning oniy qiymati U ni aktiv U_a va induktiv U_L tashkil etuvchilardan iborat deb qarash mumkin. Bunda U_a tok yo’nalishida, U_L esa, tokdan 90' ga o’zuvchi bo’ladi. U_a ning effektiv qiymati ; U_L ning effektiv qiymati esa ga teng. Bunday zanjirdagi tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasini tuzish uchun asosiy vektor qilib tok vektori I olinadi. So’ngra tok vektori yo’nalishida Ua kuchlanish vektori quyiladi. Bu vektor oxiridan 90' ga o’zuvchi qilib U_L vektori o’tkaziladi va ularning yig’indisi dan zanjirdagi kuchlanish vektori U topiladi, ya'ni . Demak, kuchlanishning effektiv qiymati . Bundan kelib chiqadi. - aktiv va induktiv qarshilikli zanjirning to’la qarshiligi deyiladi. Vektor diagrammadagi burchak tok vektori bilan kuchlanish vektori orasidagi faza siljishi burchagidir. Kuchlanish vektori tokaa nisbatan, 6-rasmdagidek, o’zuvchi bo’lsa, musbat, orqada qoluvchi bo’lsa, manfiy xisoblanadi.