nur).
tushish burchagiga – chegaraviy burchak deyiladi. Snellius qonunidan
quyidagicha
topiladi
. (1.7)
dan kichik bo„lgan ba‟zi
bir tushish burchagida, nurning bir qismi sinadi boshqa qismi esa
ikki muhit chegarasidaa qaytadi. Ammo, tushish burchagi
dan kattaroq bo„lgan hol uchun,
Snellius qonunidan bizga ma‟lum bo„ladiki, ya‟ni
bo„lganida
⁄
ifodaning qiymati
dan katta bo„ladi. Burchakning sinusini qiymati hech qachon
dan
katta bo„lishi mumkin emas. Bu holda sinuvchi nur umuman yoruq va 1.8-rasmdagi
nurga
o„xshab, hamma yorug„lik qaytadi. Bu hodisaga yorug`likning to„la qaytishi deb ataladi. Faqat
ikkinchi muhitning sindirish ko„rsatkichi kichik bo„lganida, ikki
muhit chegarasiga tushgan
nurlarning to„la ichki qaytishi hodisasi ro„y beradi.
Ikkinchi muhitning sindirish ko„rsatkichi kichik bo„lgandagina, to„la ichki qaytishi hodisasi ro„y
beradi.
9.8-rasm.
bo„lganida, agar tushish burchagi
bo`lsa, xuddi
nur kabi
yorug„lik nurlari to„la ichki qaytadi. Agar
,
va
kabi yorug„lik nurlarining bir qismi
qaytadi va qolgan qismi sinadi.
Optik tolalar; Meditsina qurilmalari
Optik tolalar-kommunikatsiya (aloqa tizimi) tarmoqlarida va meditsinada qo‘llaniladi -
bronxoskopiya, kolonoskopiya va endoskopiya.
Optik tolalar ning ishlash prinsipi asosida to„la ichki qaytish yotadi. Odatda, diametri bir necha
millimetrdan tashkil topgan ingichka shisha yoki plastik tolalardan foydalaniladi. Slindrsimon
shaffof tolalar o„ramiga – svetovod (yorug„lik tashuvchi truba) yoki optik tolali kabel deyiladi.
Yorug`lik shaffof tola bo„ylab to„la ichki qaytish orqali deyarli so„nmasdan tarqaladi. 1.9-rasmda
yorug„lik nurining qanday qilib ingichka tola devorlariga faqat qiya urilib qaytishi ko„rsatilgan
va bunda to„la ichki qaytish hodisasi sodir bo„lishi ko„rsatilgan. Hatto agar svetovod kabel chigal
holda o„ralib biroz bukilganda ham chegaraviy burchak o„zgarib
ketmaydi, yorug„li amalda
kamaymasdan (o„zgarmasdan) oxirgi nuqtagacha boradi. Yo„qotishlar juda kichik qiymatlarda
sodir bo„ladi, asosan tola ichida ketma-ket qaytishlarning oxirida yorug„lik absorbsiyasi
(yutilishi) hisobiga juda kichik yoqotiladi.
9.9-rasm. Yorug„lik shisha yoki
shaffof plastik tolaning ichki sirtida
to„liq qaytadi.
Kommunikatsiya va meditsinada sohasida optik tolali kabellarni qo„llash
juda muhim
hisoblanadi. Ular (optik tolalar) telefon tarmoqlarida, video signallar va kompyuter
ma‟lumotlarini uzatishda simlar o„rnida foydalaniladi. Signallar yorug„li nurlariga
modulyatsiyalanadi (yorug`lik nurlari intensivligi tez o„zgara oladi) va ma‟lumotlar juda katta
tezliklarda, kam yo„qotishlar bilan va mis simlardagi elektr signallari bo„lganidan ko„ra kam
interferensiyalar (ya‟ni, interferensiya hodisasi tufayli to„sqinliklar) bilan uzatiladi. Optik tola
yuzdan ortiq har xil uzunlikli to„lqinlar bilan sekundiga 10 gigabit (
)
informatsiya
(axborot) ni o„tkazaoladigan qilib ishlangan. Bu yuzdan ortiq to„lqinlarni sekundiga bir terrabit
tezlik bilan o„tkazaoladi degan gapdir.
9.10-rasmdagiga o„xshash, optik tolalarni tasvirni aniq uzatish xususiyati asosan meditsinada
ahamiyatlidir. Masalan, bemorning og„zi orqali bronxoskop deb ataluvchi optik tolali kabelni
osongina qo`yib, o„pkasining pastki bronxlarini tekshirish mumkin. O„pkani yoritish uchun
chetki qo„shimcha optik tolalar orqali yorug„lik yuboriladi. Qaytgan yorug„lik asosiy optik
tolalar orqali qaytadi. Yorug„lik bevosita har bir optik tola orqali yuqoriga etib keladi.
Optik
tolaning bir tomonida kuzatuvchi xuddi televizor ekraniga o„xshash yorug„ va qora dog„lar
seriyasini kg„radi, tasvir esa tolaning ikkinchi tomonida hosil bo„ladi. Har bir tolaning uchiga
linzalar qo„yiladi. Tasvirni esa bevosita ekranda yoki plyonkada ko„rish mumkin. Tolalar bir
biridan sindirish ko„rsatkichi tolanikidan kichik bo„lgan qoplama bilan izolyatsiyalangan
(ajratilgan) bo„lishi lozim. Tolalar qanchalik ko„p bo„lib, shunchalik ingichka bo„lishi tasvirning
aniq bo„lishiga olib keladi. Bronxoskop, kolonoskop (yo„g„on ichakni tekshirish uchun) va
endoskop (oshqozon yoki boshqa organlar uchun) kabi qurilmalar o„rganish (tekshirish)
qiyin
bo„lgan joylarda juda foydalidir.
Ko„p asrlik tajribalar natijasida va yorug„lik haqidagi tasavvurlarning kengayishi oqibatida
yorug„likning korpuskulyar (N.Nyuton) va to„lqin (R.Guk va X.Gyuygens) nazariyalari yaratildi.
Korpuskulyar nazariyaga binoan yorug„lik-nurlanayotgan jismlardan otilib chiquvchi zarra
(korpuskula)lardan iborat bo„lib, ular to„g„ri chiziq bo„ylab tarqaladilar.
To„lqin
nazariyasida esa yorug„lik efir deb ataluvchi muhitda tarqaluvchi elastik to„lqindan iborat bo„lib,
u barcha jismlardan sizib o„tuvchi va elastiklikka hamda ma‟lum zichlikka ega bo„lgan muhit
deb qabul qilingan.
To„lqin nazariyasi Gyuygens prinsipiga asoslanadi:
S
yorug„lik manbaidan tarqalayotgan
AB
to„lqin frontini ko„rib chiqamiz. Yorug„lik tarqalayotgan muhit izotrop muhit (ya‟ni to„lqin
tezligi hamma yo„nalishda bir xil) deb qabul qilamiz.
AB
to„lqin frontining
t
vaqtdan keyingi
vaziyatini aniqlash uchun radiusi
r=υt
to„lqin etib borgan har bir nuqta ikkilamchi to„lqin
manbai bo„lib hisoblanadi. Ulardan paydo bo„lgan to„lqinlarning qo„shilib, bir sirtga birlashishi
natijasida vaqtning keyingi
momenti uchun
CD
to„lqin fronti hosil bo„ladi.
Gyuygens prinsipi yorug„likning tarqalishini tahlil qilishga hamda uning qaytish va sinish
qonunlarini keltirib chiqarishga imkon beradi (rasm 9.11). Bu nazariyalar amalda qo„llanilganda
ba‟zan o„zaro teskari xulosalar, natijalar kelib chiqdi. Buni yorug„likning sinishi misolida
ko„rishimiz mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
