4-ma’ruza. Mavzu: Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari

---

4-ma’ruza. 
Mavzu: Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari. 
Reja. 
1.1. Energiya – bugungi kunimiz muammosi. 
1.2. Quyosh energiyasidan foydalanish 
Tayanch so’z va iboralar: 
Energiya, energetik resurslar, energiyani saqlanish qonuni, massa, tezlik, 
gelioenergetika, kollektor, Enshteyn tenglamasi, yadro energetikasi, quyosh 
nurlanishi. 
1.1. Energiya – bugungi kunimiz muammosi. 
Texnika rivojlanishining har bir tarixiy bosqichi olim va mutaxassislar 
oldiga ko’plab savollar qo’yadi. Eng yuzaki qarashda ham ularning ichidan ko’p 
sonli bo’lmagan, ularni yechimisiz kelajakda texnik taraqqiyotini amalga oshishi, 
yirik sanoatni yo’lga qo’yish va ular bilan birga darajasini yuqori bosqichga olib 
chiqish mumkin bo’lmagan, fundamental muammolarni belgilab olish mumkin. 
SHu nuqtai nazardan ham hozir va yaqin kelajakda yetarli energiya bilan 
tahminlash, shubhasiz, asosiy muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Muammo 
faqat texnik xarakterga ega bo’lmaganligi uchun ham yanada muhim. «Energiya» 
so’zi so’nggi mahlumot va ularga tafsillarda kunaro uchrab turadi. Bahzi bir 
davlatlarda energetik vaziyat ular aholisining madaniyati va hayot darajasini keskin 
o’zgartiradi, bu vaziyatning har bir o’zgarishi uning ichki va tashqi siyosatiga 
sezilarli tahsir qiladi. Energetik resurslari kam davlatlar o’zlarining butun 
imkoniyatini kamida eng zarur energiya manbalari bilan tahminlashga yo’naltiradi. 
Hozircha neftdan olinadigan yoqilғini alternativasi topilganicha yo’qligidan 
foydalanib, neft monopoliyalari juda kata foyda va o’ta foydalar olishmoqda. Yirik 
imperialistik davlatlar armiyasi neft xavzalari bor boshqa davlatlar armiyasining 
zavzalarini majburan bosib olishga va ularni ximoyalashga harakatni 
kuchaytirishmoqda. Yaqin o’tmishda nomahlum bo’lgan «neftembargosi» 
tushunchasi bir qator davlatlarni o’ta sarosimaga solib qo’ymoqda. Hozircha aniq 
javobi bo’lmagan sarosimali savollar tuғiladi, keyinchalik neftsiz qanday yashash 
mumkin, mashinalar qanday qilib harakatga keltiriladi? Energiya, ko’p energiya, 
har kuni yanada ko’p energiya qaerdan olinadi? 
Bu savollarni va ular bilan boғliq bo’lgan muhim muammolarni yechish, 
ko’rinib turibdiki, siz bilan izning qo’limizdan kelmaydi. «Energiya» 
tushunchasini kengroq tahlil qilishga harakat qilib ko’ramiz. 
Ushbu tushunchani aniqlash uchun ko’pgina umumlashtirishlarga murojaat 
qilishga to’ғri keladi va eng avvalo energiya turli: issiqlik, mexanik, elektr, yadro 
va h.z. shakllarda namoyon bo’lishini eslatib o’tish zarur. 
Energiyani umumiy xususiyatlaridan biri shuki, u materiya harakatini asosiy 
mezoni hisoblanadi. Boshqa so’z bilan aytganda issiqlik energiyasida atom va 
molekulalarning tez, betartib harakati namoyon bo’lsa, elektronlar harakati elektr 

---

tokini, harakatlanayotgan jismlar energiyasi mexanik energiyani ifodalaydi va h.z. 
SHunday qilib energyani materiya bilan, moda bilan bevosita boғlangan bo’ladi. 
Bundan tashqari, energiya bilan massa materiyaning turli, o’zaro boғlangan 
xususiyatlarini ifodalaydi. Bu boғlanishni Eynshteynning mashhur tenglamasi 
ko’rsatadi: 
E = ms
2
bu yerda Ye – jismning to’la energiyasi (Joulda), m – uning massasi 
(kilogrammda), s – vakuumdagi yoruғlik tezligi. 
Demak, jism yoki jismlar tizimi energiyasining har qanday aniq miqdoriga 
aniq massa, massaning har qanday aniq miqdoriga ega aniq energiya mos keladi. 
Energiya haqida fikr yurita turib, tabiatning fundamental qonunlaridan biri – 
energiyaning saqlanish qonunini chetlab o’taolmaymiz. Qonun birinchi marta 1758 
yili M.V.Lomonosov (1711 – 1765) tomonidan topilgan bo’lib, uning zamonaviy 
aytilishi quyidagicha: «Mutlaq yopiq va izolyatsiya qilingan tizimning to’la 
energiyasi o’zgarmas bo’lib, u tizimdagi o’zgarishlarga boғliq emas». Demak, 
energiya materiyaning hossasi, shuning uchun ham u materiya singari yo’qdan bor 
bo’lmaydi yoki uni yo’q qilib bo’lmaydi. 
Tabiatning boshqa qonuniyatlaridan yetarlicha xabardor bo’lmagan 
kuzatuvchida savol tuғilishi mumkin: «Agar energiya har qanday materiyaning 
xossasi bo’lsa, nima uchun bashariyat energiya tansiqligi bilan kurashmoqda? Agar 
doim materiya yetarli bo’lsa, qanday qilib energiya yetmasligi mumkin?». Bunday 
savolni berilishi tabiiy va sof matematik mulohazalarga asoslanib aytish 
mumkinki, insoniyat amalda ihtiyoriy materiyadan foydali energiya (masalan, 
issiqlik yoki elektr shaklida) olish imkoniyatiga ega bo’lar edi, qachonki (agar) 
kelgusi aavlodning fan va texnikasi shunday darajaga yetsa, jahon muammosi 
yechilgan bo’lar edi. Yuqoridagi fikrni, hozirgacha amalda foydali yadroviy 
yoqilғi sifatida parchalanuvchi deb nomlanuvchi, materiyani judayam ozgina 
qismini tashkil qiluvchi, insoniyat hukmida bo’lgan materiallar ishlatilab kelishiga 
qaramay, yadro energetikasi yaqqol tasdiqlaydi. 
Yuqorida keltirilgan barcha mulohazalardan maqsad, nima uchun energiya 
hozrgi avlod hayotida muhim ahamiyatga ega, nima uchun insoniyatning keyingi 
taraqqiyotini yetarlicha energiyasiz tasavvur qilib bo’lmaydi, yahni nima uchun 
bashariyat energiya axtarmoqda degan savollarga javob topishga intilishga 
qaratilgan. 
1.2. Quyosh energiyasidan foydalanish 
Qadimgi xalqlar Quyoshni ollohga qiyoslashgan. o’zining hayotbaxsh 
qudrati tufayli Quyosh odamlarda doim qo’rquv va tobelik xissini uyғotgan. 
Biz doim gapirib kelgan deyarli barcha energiya manbalari u yoki bu 
ko’rinishda Quyosh energiyasidan foydalanadi: ko’mir, neft, tabiiy gazning 
mazmuni yiғib saqlangan Quyosh energiyasini bildiradi. Bu energiya qadim 
zamonlarda mazkur yoqilғilarga aylangan; Quyosh nuri va issiqligi tahsirida Yer 

---

yuzida o’simliklar o’sgan va o’zlarida energiya yiғishgan, keyin uzoq muddatli 
jarayonlar tahsirida ular bugun istehmol qilinayotgan yoqilғiga aylangan. Quyosh 
insoniyatga yiliga milliard tonnalab don va yoғoch beradi. yerdagi suv aylanishini 
tahminlovchi daryolar va toғ shovvalarining energiyasi ham Quyoshdan kelab 
chiqadi. 
1.1. Energiya kundalik xayotimiz muammosi. 
Texnikadagi har qanday tarixiy bosqich omillar va mutaxassislar oldiga turli 
muammolarni qo’yadi. shu nuqtai nazarda bugungi xayotda yetarlicha energiya 
bilan tahminlash muammosidir. «Energiya» so’zi har doim so’ngi yangilik bo’lsin 
xoh sharxlashda uchrab turadi. Alohida mustaqil davlatlardagi energetik holat 
taraqqiyotga keskin tahsir ko’rsatib, davlatning ichki va tashqi siyosatini 
o’zgartirmoqda. Energiya yetishmovchi davlatlar hech bo’lmasa kerakli energiya 
manbalarni tahminlashga harakat qilmoqda. 
«Energiya» tushunchasini qanday tushunamiz. 
Energiya turli formada: issiqlik, mexanik, energetik va yadro ko’rinishda 
bo’ladi. Asosan materiyaning harakatida yuzaga keladi. Bir tartibsiz harakati. 
Elektrik elektronlarning harakatida hosil bo’ladi. Koinotda energiya va massa 
o’zaro boғliqligini Eynshteyn tenglamasida o’z ifodasini topgan.
E = ms
2
bu yerda Ye – jismning to’la energiyasi (Joulda),
m – uning massasi (kilogrammda),
s – vakuumdagi yoruғlik tezligi. 
Energiya haqida fikr yuritganda tabiatda uning energiyasini saqlanish qonuni 
mavjud bu qonun insoniyatning ko’p yillik tajribalarida o’z aksini topib materiyada 
energiya xosil bo’lmaydi, balki bir shakildan ikkinchi shaklga o’tadi holos. Bu 
qonunini 1758 yil M.V.Lomonosov tomonidan ifodalanib, yahni «To’la energiya 
sistemada absolyut yopiq bo’lib, sistemadagi o’zgarishlarga boғliq emas». 
1.2. Yerda hayot boshlangandan beri inson quyosh energiyasidan xayot 
manbai sifatida foydalanganlar. 
Xozirgi paytda quyosh energiyasidan ilmiy va texnik jixatdan foydalanishni 
gelioenergetik bo’limi deb ataluvchi bo’lim shuғullanadi. Quyosh enegiyasini yer 
yuzasida keng tarqalishi sababli zichligi juda kam. Aytaylik issiq o’lkalarda har bir 
kvadrat meyorga 1 kVt ga yaqin energiyani tashkil etsa bu esa zamonaviy 
paragenrator turbasidagi quvvatdan 500 marta kam. Atmosferadan tushayotgan 340 
Vt/m
2
oqimining bor yo’g’i yerga 160 Vt/m
2
yetib keladi, bundan tashqari 
namlikni aylantirishga 75 Vt/m
2
sarflanadi. Quyosh energiyasini qiziғi shundaki 
masalan Bratislova va Feniks (AQSH janubidagi arizona shtatining yirik 
shaxarlari) da ko’ramiz. Bartislovada yillik o’rta energiya istehmoli 3 kVt s/m
2
tashkil etsa, buning uchun 80 km
2
maydon zarur bo’ladi. shuning uchun birinchi 
muammosi, bunday maydonni qanday tashkil etish mumkin. Agar biz uchun 
Saxroi Kabirda quvvat 1000 MVTli gelioelektrostantsiya qurmoqchi bo’lsak, 35 

---

km
2
maydon, Sitsiliyada esa bu maydon 50 km
2
maydon zarur bo’ladi. Yana bir 
misol: Yaponiya 1985 yildagi energiya istehmolini Quyosh energiyasi hisobiga 
olmoqchi bo’lsa 73500 km
2
maydon zarur bo’lib, bu umumiy maydonni 20% ni 
tashkil etadi. 
Xozirgi kunda quyosh energiyasidan elektr energiyasi olishda ikki usuldan 
foydalaniladi, 
(birinchi) 
quyosh 
energiyasini 
issiqlik 
manbai 
sifatida 
(turbogeneratorlar yordamida) (ikkinchi) bevosita quyosh energiyasini elementlar 
yordamida elektr energiyasi olishdan foydalaniladi. Har ikki usulida ham 
mashtabdagi quyosh energiyasini kontsentaratsiyalab foydalaniladi. Quyosh 
nurlarining zichligi oz bo’lganligi uchun kata quvvatli energiya xosil qilish uchun 
bir joyga yiғish zarur, bunday qurilma kollektrdir. 
Sodda yassi kollektor qora pilta ko’rinishda bo’lib, plstmassa yoki oynada 
berkitilib, yoruғlikni o’zidan o’tkazib, infro qizil nurlarini o’tkazmaydi. Plitalar 
orasida oynada qora trubkalar bo’lib, suv, moy, simob, havo bilan to’ldirilgan. 
Quyosh nuri qora trubkada yutilib xarorat 250–560
0
S gacha boradi. Quyoshning 
chiqish holatiga qarab kollektor joylanadi. 
Nazorat savollari. 
1. Energiyani qanday formulalari mavjud? 
2. Quyosh energiyasidan foydalanish usullari? 
3. Gelioenergetika nima? 
4. Yer yuzasida quyosh energiyasini tarqalish intensivligi qanday? 
5. Energetik muammolarni izoxlang? 
6. Energetik stantsiya siyosatini davlatga tahsiri? 
7. Energiya materiyaning xossasi ekanligini ayting? 
8. Quyoshni energiya manbai ekanligini aytib o’ting? 
9. Arximed to’ғrisidagi afsonani bilasizmi? 
10. Nima uchun dune energiyaga muxtoj?