|
3. Yonilg`ining o`z-o`zidan alangalanishi
Yonilg`ining o`z-o`zidan alangalanishi deganda yonilg`i aralashmasining olov yoki qizigan jism ta`sirisiz alanga oldiradigan kimyoviy reaktsiyaning o`z-o`zidan jadallashishi tushuniladi. Yonilg`ining o`z-o`zidan alangalanish tizimida reaktsiya aktiv oraliq mahsulotlarining to`planishi yoki yuqori harorat ta`siri natijasida sodir bo`lishi mumkin.
Siqilgan issiq havoga purkalgan suyuq yonilg`ining o`z-o`zidan alangalanishi dizellardagi yonish jarayonining dastlabki bosqichi uchun xos hodisadir.
O`z-o`zidan alangalanish issiqlik ajralish va chala oksidlanishning oraliq mahsullari (aldegidlar, spirtlar va hokazo) hosil bo`lishi bilan kechuvchi alanga oldidagi zanjirli reaktsiyalar rivojlanishining yakuniy natijasidir.
Yonilg`ining o`z-o`zidan alangalanishi dizel dvigatelining bir qator ko`rsatkichlariga birinchi navbatda dvigatelni oson yurgazib yuborish (bunda dvigatel yumshoq va barqaror ishlaydi) va dvigatellarni qattiq (taqillab) ishlashiga, sezilarli ta`sir ko`rsatadi.
Alangalanishning kechikish davri ortganda dizel dvigateli taqillab ishlaydi. Bunga yonilg`ining noqulay kimyoviy tarkibi sabab bo`ladi.
Dvigatelning taqillab ishlashi tirsakli val 10 burchakka burilganda ko`tariladigan bosimga qarab aniqlanadi. Odatda, tirsakli val 10 burilganda bosim 0,25-0,50 Mpa gacha ortsa dvigatel yumshoq ishlayotgan, bosim 0,6-0,9 Mpa ortganda taqillab ishlayotgan, 0,9 Mpa dan ortiq ko`tarilganda esa juda taqillab ishlayotgan hisoblanadi.
Dvigatel qattiq ishlaganda uning detallari ayniqsa, podshipnik vkladishlari tez yeyiladi, porshen halqalari deformatsiyalanadi, karterga gaz kirishi ko`payadi, yonilg`i sarfi ortadi. Tashqi belgilari va oqibatlariga ko`ra dizellarning qattiq ishlashi benzinli dvigatellardagi detonatsiyani eslatadi, lekin ularni paydo bo`lish sabablari butunlay qarama-qarshidir. Bu sabablar yonilg`ining kimyoviy tarkibiga, ya`ni uglevodorodlar oksidlanish jarayonining kechish tavsifiga bog`liq. Agar dizel yonilg`isida oson alangalanadigan uglevodorodlar ko`p bo`lsa, u tezda alangalanadi va dvigatel yumshoq ishlaydi. Benzinda esa xuddi shunday uglevodorodlar benzinli dvigatelda detonatsiya hosil qiladi. Dizel yonilqisining o`z-o`zidan alangalanishiga hamda dvigatelning qattiq ishlashiga moyilligi tsetan soniga qarab aniqlanadi.
TSetan soni. Dizel yonilg`isining o`z-o`zidan alangalanishini aniqlash benzinning detonatsiyaga qarshiligini aniqlash kabi amalga oshiriladi. Bunda asosiy ko`rsatkich sifatida tsetan soni qabul qilingan bo`lib, u tsetanni alfametilnaftalinli aralashmadagi foiz hisobidagi miqdoriga teng. Etalon aralashmaning o`z-o`zidan alangalanishi standart dvigatelda tekshirilayotgan yonilg`ini alangalanishi bilan bir xil bo`lishi kerak.
Dizel yonilg`isining o`z-o`zidan alangalanishini aniqlashda etalon yonilg`i sifatida yuqori tozalikdagi ikkita uglevodorod: tsetan (normal geksadekan) C16N34 va alfametilnaftalin C10N7SN3 dan foydalaniladi. Bunday uglevodorodlar alangalanishining kechikish davri juda qisqa bo`ladi va dvigatelning yumshoq ishlashini ta`minlaydi. TSetan etalon aralashmaning tashkil etuvchilaridan biri bo`lib, uning o`z-o`zidan alangalanishga moyilligi shartli ravishda 100 birlik bilan baholanadi. Ikkinchi tashkil etuvchi alfametilnaftalinning o`z-o`zidan alangalanishga moyilligi 0 birlik bilan baholanadi. Masalan, 40 foiz tsetan va 60 foiz alfametilnaftalin aralashmasining o`z-o`zidan alangalanuvchanligi 40 birlikka teng, yoki aralashmaning tsetan soni 40 ga teng deb qabul qilingan.
TSetan soni bir tsilindrli IT9-3 jihozida aniqlanadi. Bu jihoz o`zgaruvchan (7 dan 23 gacha) siqilish darajasida ishlash imkonini beradi. Bu ish sinaladigan dizel yonilg`isi va etalon yonilg`ini qiyosiy yondirish yo`li bilan amalga oshiriladi. Avval qat`iy belgilangan sharoitda dizel yonilg`isi sinaladi, keyin alangalanuvchanligi xuddi shunday bo`lgan etalon aralashma tanlanadi. TSetan sonini IT9-3 jihozida quyidagi usullar bilan: kritik siqish darajasi bo`yicha, alangalanishning kechikishi yoki o`t olishlarning mos kelish momenti bo`yicha aniqlash mumkin.
Ctandartlarga asosan dizel yonilg`isi 40-50 birlik tsetan soni bilan ishlab chiqariladi. TSetan soni 40 dan kam bo`lgan yonilg`ining alangalanishini kechiktirish davri katta bo`lib, tsilindrda to`plangan yonilg`i qisqa vaqt ichida yonadi, gaz bosimi bir zumda ortib ketadi, shuning uchun ham dizel ravon ishlamaydi (taqillagan tovush chiqadi). TSetan soni qancha katta bo`lsa, dizel yonilg`isining o`z-o`zidan alangalanishi boshlanguncha bo`lgan davr shuncha kichik bo`ladi, dvigatel shuncha ravon ishlaydi, dvigatelni ishga tushirish harorati ham shuncha past bo`ladi. Lekin, tsetan soni 50 dan yuqori bo`lishi ham maqsadga muvofiq emas. Chunki bunda yonilg`ini to`la yonishi kamayishi natijasida yonilg`ini solishtirma sarfi ko`payadi.
Dizel yonilg`ilari 305-82 «Dizel yonilg`ilari. Texnik shartlar.» nomli Davlat standartiga binoan yozgi, qishki va arktik markalarda ishlab chiqariladi.
TSetan soni yozgi yonilg`ilar uchun 47-51; qishki yonilg`ilar uchun 40-49 va arktik yonilg`ilar uchun 38-40 ga teng.
TSetan soni yonilg`ining yonish jarayonidagina emas, balki uning yurgazib yuborish sifatlariga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Agar tsetan soni 40 birlikdan kichik bo`lsa, sovuq dvigatelni qishdagina emas, hatto yilning issiq vaqtlarida ham yurgazib yuborish juda qiyin bo`ladi. Yozda tsetan soni taxminan 45 birlikka, qishda esa 50 birlikka teng bo`lgan yonilg`i ishlatilganda dvigatelni normal yurgazib yuborish va bosimni asta-sekin oshirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
