4-Ma'ruza. Biogeotsenozlar va ekotizimlar Asosiy savollar: l. Biogeotsenoz(V. N. Sukachev) va ekotizim(A. Tensli) kabi tushunchalar nisbati

Gazlar va harorat	Mars	Venera	Hayotsiz yer
Yer
Atmosferada gazlar tarkibi va miqdori %
Uglerod ikki o’ksidi .	95	98	98	0,03
Azot	2,7	1,9	1,9	79
Kislorod	0,13	Izi bor	Izi bor	21
Muhit ustidagi harorat ˚ C	-53	477	290+50	13

Tabiatda avtotroflar tomonidan hosil bo’lgan organik moddalar geterotroflar tomonidan chiritiladi va muhitda doimiy turg’unlik yuzaga keladi. Energiya beradigan har qanday biologik o’ksidlanish chirish deb aytiladi. Kislorod ishtirokidagi chirish jarayonini quyidagi xillarga ajratish mumkin.

1. 
   Aerob nafas olishda kislorod hizmat qiladi.
   
2. 
   Aerob nafas olish kislorodsiz bo’ladi.
   
3. 
   Achish jarayoni ham aerob holat bo’lib, bunda o’ksidlanadigan organik moddalar akseptor elektron (o’ksidchilar ro’lini o’taydi.)
   

Chirish jarayoni abiotik va biotik omillar birligida yuzaga keladi. O’simlik va hayvonlar qoldiqlarini ohirigacha chirishini getrotrof yoki sarofaglar amalga oshiradi.

Kuzatishlarning ko’rsatishicha hayvonlar qoldiqlarining ko’p qismi va dengiz o’simliklarining 25% I o’rtacha 2 oy ichida chiriydi, o’simlikning qolgan 75%I asosan kletchatkadan iborat bo’lib, juda sekin chiriydi. 10 oydan keyin shu qoldiqning 40 % I saqlanib qolgan . Chirishga eng turg’un maxsulot gumus yoki gumus moddalar hisoblanadi. Ekosistemadagi gumusning sekin mineralizatsiya bo’lishi , chirish jarayonini o’tadigan dekrit gumus va boshqa organik materiallar tuproqning hosildorligining oshorishda katta ahamiyatga ega bo’lib, tuproq tuzilishini yaxshilaydi , o’simliklarning o’sish va rivojlanishiga qulay sharoit yaratadi .

Ekosistemada organik qoldiqning chirishi uzoq va murakkab jarayondir. Bu jarayonda 1)O’lik organik moddalar tarkibidagi ozuqa elementlari ekosistema ichidagi moddalar almashishiga qaytadi. 2) Ozuqa elementlari majmuai va energiya ekosistemada. 3) Detrit ozuqasi hisobiga organizmlar kelajagi uchun ozuqa mahsuloti hosil bo’ladi.

Ekosistema ichida chirish va parchalanish jarayonida inson faoliyati ham katta rol o’ynaydi, ya’ni: 1) Organik moddalarning yoqish (ko’mir, gaz, neft); 2) Tez sur’atlar bilan qishloq xo’jaligi rivojlanishidan tuproqdagi gumusning parchalanishi; 3) Dunyo o’rmonlaridagi yong’inlar, yog’ochniu yoqish natijasida atmosferaga CO₂ va boshqa gazlarning chiqishidan ayrim gazlarning miqdori ortib boradi.