|
4.4. Oʻrta Osiyoning arablar tomonidan istilo qilinishi (VII-VIII asrlar)
VII-VIII asrlarda markazlashgan Arab xalifaligi Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eronni boʻysundirib, kuchli imperiyaga aylanadi. Xalifalik Oʻrta Osiyo yerlariga ham yetib keldi.
651- yili arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar. Arablar Amudaryo (Jayxun)ning shimolida joylashgan yerlarga “Movarounnahr”, ya’ni “daryoning ortidagi yerlar” deb nom beradi. Hozirgi Afgʻonistonning shimoliy, Eronning shimoliy-sharqiy qismi hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha boʻlgan hududlar esa Xuroson deb yuritilgan. Avval boshida Xurosonning markaziy shahri Marv, keyinchalik Hirot boʻlgan.
Arablarning Movarounnahrga qarshi harbiy yurishlari oʻz maqsad va rejalari bilan 2 davrga boʻlinadi. 1-davrda Xalifalik istilo etishni emas, balki harbiy jihatdan tayyorgarlik koʻrish, mahalliy hukmdorlar kuch-qudratini sinab koʻrish, geografik, harbiy, iqtisodiy, siyosiy joylashuvini oʻrganish, kichik yurishlar orqali oʻljalar orttirish rejasini amalga oshiradi. Bu davr 650-704- yillarni oʻz ichiga oladi.
Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg‘ va 667-yilda Chag‘oniyondan boshlanadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu davrda Xorazm arablar tomonidan ikki marotaba talon-toroj etilgan. Narshaxiyning yozishicha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o‘tib, Buxoro hududiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro hukmdori qo‘shinlarini yengadi va o‘z foydasiga sulh tuzib, bir lak (yuz ming) dirham hajmida tovon undiradi. Tovondan tashqari arablar to‘rt ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan iborat ko‘p o‘ljalar bilan Marvga qaytadilar. Yo‘l-yo‘lakay arablar Termiz shahrini egallaydilar.
Xalifa Abdumalik ibn Marvon (685-705) davrida ichki nizolarga chek qoʻyilgandan soʻnggina arab siyosiy arboblari va zadogonlari Movarounnahrga harbiy yurish vaqti keldi, deb topdilar. Yangi tayin etilgan Xuroson noibi Qutayba ibn Muslimga Movarounnahrni butkul egallash va qat'iyat bilan harakat qilish topshiriladi. 704-yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi qilib tayinlanishi va Xurosonning arab xalifaligi tomonidan to‘liq bo‘ysundirilishi bilan arab bosqinchilari tomonidan bu yurtni zabt etishning ikkinchi davri boshlanadi. Markaziy Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik davlatlar oʻrtasidagi nizolar Qutaybaga qoʻl keldi. Oʻz harbiy yurishlarini Qutayba 705- yili Balx viloyatini bosib olish bilan boshladi. Bu yurish bilan arablarning Movarounnahrga 2-asosiy harbiy harakati boshlandi. Balxdan tashqari Qutaybaga Chagʻoniyon, Shuman, Markaziy Osiyodagi kichik viloyatlar boʻysunardi.
706- yili Qutayba katta qoʻshin bilan Movarounnahrga kirib keldi. Tarixchi Tabariyning ma’lumotiga koʻra, Qutayba obod va boy shaharlardan biri Poykant tomon harakat qildi va ogʻir janglardan soʻng u arablar qoʻliga oʻtdi. Arablar ketma-ket Movarounnahr yerlarini egallay boshlaydilar. 708-709- yillar mobaynida Qutayba Buxoroga bir necha bor hujum qilib shaharni zabt etadi. Soʻng Xorazm va Samarqandni oʻziga boʻysundiradi. 713- yilda Qutayba Choch qoʻshinini tor-mor etib, uni egallaydi, Ustrushonada hal qiluvchi jang olib borib, Xoʻjand va Kosonni zabt etadi. 714-715- yillar boshida Qutayba Qashqargacha boʻlgan yerlarni qoʻlga kiritadi. Oʻsha- yili arab xalifasi Volid vafot etadi. Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdumalik oʻtiradi. Qutayba Sulaymonga nisbatan gʻanimlik munosabatida boʻlib uni qoʻllab quvvatlamas edi. Qutayba uning taxtga chiqishidan norozi boʻlib, isyon koʻtaradi. Natijada, bu isyon muvaffaqiyatsiz tugab, Qutaybaning oʻzi 715- yili Fargʻonada oʻldiriladi.
Oʻrta Osiyo bosib olinganidan soʻng bu hududlarni boshqarish markazi Marv shahri boʻlib qolgan edi. Bu yerda xalifalikning noibi turgan va u Movarounnahr, Xurosonni idora qilgan. Dehqonlar xalifalik noibining mahalliy aholi orasidan boʻlgan vakiliga boʻysunganlar. Bunday kishilar amir unvoniga ega hisoblanar edilar. Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-vuzaro (ulugʻ vazir)ga tayangan. Harbiy ishlar, umuman, harbiy qoʻshinlar amir ul-umaro qoʻli ostida boʻlgan. Xalifa turli masalalarni devon ad-dar, ya’ni kengashda koʻrib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy devonga boʻlingan, ular: devon al-mashriq, devon al-magʻrib va devon al-xarajdan iborat boʻlgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
