4- mavzu. Ilk oʻrta asrlarda oʻzbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot asosiy tushuncha va iboralar

4.3. Turk xoqonligi
VI asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei ko‘tariladi. Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-545- yillarda boshqa urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar.Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551- yilda Jujan xonining qo‘shinlarini engib, ularni o‘ziga bo‘ysundiradi. Tuuning oʻgʻli Bumin 551- yilda Markaziy Osiyoda eng kuchli hisoblangan jujanlar xonini yengib, Turk xoqonligi davlatiga asos soldi. Xoqonlikda birinchi hukmdor Bumin boʻlib, u taxtga Ili xoqon unvoni bilan oʻtirdi. 553-572- yillarda hukmronlik qilgan Muqan xoqon davrida esa xoqonlik Markaziy Osiyoda siyosiy ustunlikni oʻz qoʻliga oldi.
Aynan mana shu, davrda turklarning gʻarbda jujan qabilalari va eftaliylarga qarshi faol harbiy harakatlari boshlandi. 552-555- yillardayoq Buminnnng ukasi Istami “Oʻn tuman qoʻshinining” sarkardasi boʻlib, harbiy yerlarni oʻziga boʻysundira boshlagan edi. Eftaliylar davlati tor-mor etilgandan soʻng bosib olingan hududlar bevosita gʻoliblarning oliy hokimiyatiga boʻysundirilgan edi.
Xoqonlik oʻsha davrning eng yirik davlatlari Vizantiya, Sosoniylar Eroni, Xitoyning siyosiy va iqtisodiy munosabatlari tizimiga qoʻshildi va Buyuk ipak yoʻli ustidan nazorat oʻrnatish uchun kurasha boshladi. Turk xoqonligining tarixi uzluksiz urushlar va oʻzaro ichki kurashlar bilan toʻlgan edi. Buning natijasida 581-603- yillar oraligʻida u ikki qismga Sharqiy va harbiy turk xoqonliklariga boʻlinib ketdi.
G‘arbiy xoqonlik tarkibiga Yettisuv, Chu vodiysi, Irtish, Ishim daryolari boʻyidagi yerlar, Oʻrta Osiyodagi yarim mustaqil davlatlar qoʻshib olingan edi. Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o‘laroq G‘arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turkiy elatlarda urug‘-qabilachilik munosbatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari “yabg‘u” deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi – “Qurultoy” boshqargan. O‘rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko‘plab suv ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan.
VII asrning birinchi choragida G‘arbiy xoqonlik nihoyatda kuchaygan. Uning sharqiy chegarasi Oltoyga, janubda esa Sind (Hind) daryosi bo‘ylariga borib yetgan. G‘arbiy xoqonlik o‘ziga qaram viloyatlarni boshqarishda mahalliy sulolalarni saqlab qolgan. Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ayrim o‘lkalarda esa xoqon xonadoniga tegishli mansabdorlar tayinlangan. Xoqon To‘ng yabg‘u (618–630) hukmronlik qilgan davrda boshqaruv tartiblari isloh qilingan. Islohotga ko‘ra, mahalliy hukmdorlarga xoqonlikning “yabg‘u” unvoni berilib, ular xoqonning noibiga (vakiliga) aylanadilar. Shu bilan birga O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Toxaristonning deyarli mustaqil hokimliklari ustidan siyosiy nazorat kuchaytiriladi. Ular huzuriga xoqonlikning noiblari – tudunlar yuboriladi. Biroq ichki kurash oqibatida G‘arbiy turk xoqonligi zaiflashib boradi.
Qadimgi turklarning tasavvuriga koʻra, davlatchilikni oʻzida mujassam etuvchi shaxs xoqon yoki uning sulolasi boʻlgan. Xoqon uch kuchga tayanar edi. Bular Osmon-Tangri irodasi, yer-suv saxovati va turk xalqining faoliyati edi. Xoqonning rafiqasi Xotun unvoniga ega boʻlgan. Keyinchalik bu unvonni olgan ayol etnik mansubligidan qat'i nazar umuman hukmdorning rafiqasini anglatadigan boʻlib qoldi. Taxtga vorislik tartibiga koʻra, taxt otadan oʻgʻilga emas akadan ukaga, kichik amakidan katta jiyanga meros qolar edi. Shahzodalar oʻzlarining hukmdorlik navbatlari kutib, ungacha oʻzlariga berilgan uluslarda hokimlik qilar edilar. Hokimiyatni hukmron sulola qoʻlida jamlash odati Markaziy Osiyo davlatlarida boshqaruvning an'anaviy usuli boʻlib, u ikki yoqlama samara berardi. Bir tomondan, koʻchmanchi chorvachilik hukmron boʻlgan sharoitlarda boshqaruvning va mudofaaning barqarorligi ta’minlansa, ikkinchi tomondan, sulolaning oʻz ichida ham nisbatan osoyishtalikka erishilar edi.
Davlatning asosini yer bilan xalq tashkil etardi. Xoqonlik davlatchilikning mustaqil va an'anaviy Oʻrta Osiyo shakllarini rivojlantirdi. Davlatni boshqarishda xoqonga, uning qarindoshlari, eng avvalo, hukmron sulola a’zolari va ular tomonidan yaratilgan boshqaruv apparati yordam berar edi. Xoqonning qarindoshlari va ogʻa-inilariga tegin unvoni berilgan. Davlatda turli-tuman lavozimlar boʻlib, ulardan beshtasi oliy mansab hisoblangan: yabgʻu, shad, teginlar, eltabarlar va tudunlar. Barcha mansablar meros qilib qoldirilgan. Tudunlar boʻysundirilganlar ustidan nazorat qilish va soliqlar yigʻish vazifasi bilan shugʻullanganlar.
Turk davlati yetarli darajada ishlab chiqilgan jinoiy qonunchilikka ega boʻlgan. Jazoning asosiy turlari qatl etish, kompozisiya, ya’ni tovon toʻlash hisoblangan. oʻlim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon koʻtarish, sotqinlik va xokazo) hamda odam oʻldirganlik uchun berilgan. Odam oʻldirganlik uchun qatl etish yoki odam a’zosini kesib tashlash talion deyilgan. Shaxsga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar kompozisiya, ya’ni etkazilgan zararni oʻn barobar qilib toʻlash, tovon kabi usullar qoʻllanilgan.
Xoqonlikda aholi va qoʻshin boʻlinishida oʻnlik tizimi mavjud boʻlgan. Ular orasida shaxsiy soqchilar, xoqonlarning zirixli gvardiyasi ajralib turgan. 10, 20 va 40 kishilik alohida qoʻshilmalar shadlar yoki yobgʻu qoʻmondonligida boʻlgan. Qoʻshinda xizmat qilish majburiy hisoblangan. Davlat, odatda 100 ming kishilik qoʻshin olish qudratiga ega boʻlgan. Bunday qoʻshin davlat qudratining asosiy tayanchi hisoblangan.
VII asr oʻrtalariga kelib xoqonlik zaiflashib bir necha qismlarga boʻlinib ketgan. Bu vaziyatdan Xitoyning Tan saltanati foydalanib, Oʻrta Osiyo erlariga bir necha marta suqilib kirishga harakat qilib koʻrgan. Xoqonlik ulkan hudud ichida tinchlik saqlashga erishgan, boʻysundirilgan xalqlarning ichki ishlariga aralashmagan, ularning xoʻjalik, savdo-sotiq, madaniyat sohalaridagi faoliyatiga toʻsqinlik qilmagan. Zabt etilgan yerlarning mahalliy aholisi oʻz ijtimoiy tuzilmalarini saqlab bu tuzilmalar ustidan noib-tutuq nazorat qilib turgan.
Turk xoqonligi qoʻlida birlashgan xalqlar taraqqiyotning har xil bosqichida edilar. Turk qabilalarining bir qismi VI-VII asrlarda oʻtovlarda yashaganlar va toʻrt gʻildirakli aravalarda koʻchib yurganlar. Mamlakatda ziroatchilik, boqdorchilik, shaharlarda qurilish, hunarmandchilik, savdo-sotiq avj olgan, kulolchilik, qurolsozlik, shishasozlik rivojlangan. Turklar yasagan qurol-yaroqlar, zebi-ziynat buyumlari xilma-xilligi va pishiq-puxtaligi bilan ajralib turgan. Buyuk ipak yoʻli samarali ishlashda davom etib, xoqonlikning asosiy savdo hamkorlari Eron, Xitoy, Hindiston, Vizantiya boʻlgan.
Turk xoqonlari O‘rta Osiyoda hukmronlik qilsa-da, biroq o‘zlari bu hududga ko‘chib kelmaganlar. Ular Ettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib, bo‘ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va to‘lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralashgan. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta‘kidlanganidek, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg‘, Kesh, Naxshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o‘zlariga ancha mustqil bo‘lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan birlikda bu nisbatan mustaqil hokimliklar o‘rtasida o‘zaro kurash, ichki ziddiyatlar ham to‘xtovsiz bo‘lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan. Masalan, 585-586- yillarda Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Unga Abro‘y boshchilik qiladi. Xoqon Qoracho‘rin qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiq jazolaydi.
San’at ham taraqqiy etgan. Haykaltaroshlik, oʻymakorlik, naqqoshlik, musiqa, raqs san'atlari rivojlangan. Bunyodkorlik ishlari sugʻorish inshootlari, qoʻrgʻonlar, shaharlar barpo etishga e’tibor oshadi. Koʻp qabilalar tan olgan yagona Xudo Tangri deb atalgan, unga qurbonlik keltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar. Oʻrta Osiyoning turk xoqonligi tarkibida boʻlganligi ijobiy ahamiyatga ega edi. U turkiy qabilalarning jipslashuviga xizmat qildi, bir qator turkiy xalqlarning shakllanishiga asos soldi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Turk xoqonligida davlatchilik Oʻrta Osiyoning qadimiy an'analari va turkiy-qabilalar tomonidan keltirilgan an'analar asosida oʻziga xos xususiyat kasb etdi. Bunda siyosiy ittifoq Oʻrta Osiyodagi mustaqil va yarim mustaqil mulklarning federasiyasi shakllandi. Bu federasiyada tashkil topgan davlatchilik ma’lum ma’noda yuqori bosqichga koʻtarilgan boʻlib, oʻsha davrning hayotiy talablari va xususiyatlarini oʻzida aks ettirgan. Bu esa oʻzbek davlatchiligi poydevorini mustahkam lash tomon qoʻyilgan muhim qadamlardan biri boʻldi.