4- mavzu. Ifodali o’qishda nafas, ovoz va talaffuzning o‘rni (4 soat) Reja

O‘zbekiston
Bu dunyoda chamanlar ko‘p,
Bu dunyoda vatanlar ко‘p.
Barchasida yashnar gullar,
Barchasida yayrar dillar,
Mening uchun aziz bo‘ston -O’zbekiston, O’zbekiston!
Chorlar ezgu yo‘llar meni,
Ajdodlarim qo‘llar meni.
Bu Vatanda to‘kmasman yosh,
Bu Vatanda egmasman bosh.
Mening uchun aziz bo‘ston -O’zbekiston, O’zbekiston!
Sahrolar gul ochar senda,
Samolar nur sochar senda.
Yulduzlaring so‘nmasin hech,
Bag‘ringga g‘am qo‘nmasin hech,
Mening uchun aziz bo‘s ton -O’zbekiston, O’zbekiston!
(M. Mirzo)
Ovoz va nafasni chiniqtiruvchi mashqlar Ovoz va nafasni chiniqtirish uchun m, n, ng, l, r sonor tovushlariga unlilarni qo‘shib talaffuz qilish mashqlari ham yaxshi natija beradi. Shuningdek, tez aytish mashqlari ham ba’zi tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish ko‘nikmalarini hosil qiladi.
Mashq. Berilgan harf birikmalarini to‘g‘ri talaffuz bilan o‘qing. Har bir qatomi bir nafasda o‘qishga harakat qiling:
mi, me, mа, mo, mo’ m u , mi;
ni, ne, na, no, no’ nu, ni;
li, le, la, lo, lo ‘, lu, li;
ri, re, ra, ro, ro’ ru, ri.
Mashq. Tez aytishni mashq qiling.
Durdonaning marjoni bir dona, u ming dona danak mag‘zidagin tuzilgan. Eshik oldida buloq, buloqdan suv ichar uloq, uzun quloq.Tilim-tilim tilla qovunning to 'rt tilimi tilimni tildi.
TALAFFUZ
Masalan, o'qidingiz so‘z shaklini yozilganiday 9 ta emas, 8 ta tovush tarzida talaffuz qilish me’yor, ya’ni “n+ g” ikki tovush emas, balki ng tarzidagi bir tovush. Shunga qaramay, aksariyat o‘qituvchilar ham Uy vazifasini bajardin-giz-mi? О ‘rtog‘in-gizgci yordam berdin-gizmi? О‘rningizdan turing! tarzida adabiy talaffuz me’yorlarini buzadilar. Yoki ba’zilar tonna, nota, tok, talon, tort, futbol, boks kabi o‘zlashma so‘zlardagi “o ” harfini adabiy talaffuzga “o’” emas balki “o ” tovushi tarzida noto‘g‘ri talaffuz qiladilar” Professor N.Mahmudov ta’kidlaganidek, hatto oliy ma’lumotli katta kishilar o‘rtasida ham so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish hodisasi uchrab turadi. Ayniqsa, qaratqich kelishigi qo‘shimchasi "-ning” bilan tushum kelishigidagi “-n i” qo‘shimchalarini ajrata olmaslik yoki “h” va "x ” harflarining farqiga bormaslik holatlari so‘z ma’nolarining buzilishiga, jumlalar tuzilishdagi g‘alizliklarga olib keladi. Qisqa qilib aytgand a, qaysi so‘zning qanday talaffuz etilishi so‘zlovchining savodxonlik darajasi, bilimdonlik saviyasi bilan bog‘liq. Chunki fikr ravshanligi ifoda ravshanligini ta’minlaydi.
Shartli ravishda talaffuzni ikki turga ajratish mumkin.
1. Kundalik hayotdagi oddiy so‘zlashuv talaffuzi. 2. Ifodali o‘qish san’ati bilan bog‘liq ijrochilik talaffuzi.
Ifodali o‘qish san’atidagi talaffuz kundalik hayotdagi oddiy so‘zlashuv talaffuzidan ohangdorligi, ta’sirchanligi ovoz tovlanishlari va adabiy til qoidalariga qat’iy rioya qilinishi bilan ajralib turadi. Ifodali o‘qishda ijrochi nutqidagi tovushlar beqaror, ovoz tez o‘zgaruvchan bo’ladi. Ijrochi ovozidagi ohangdorlik va so‘zlaniing chiroyli talaffuz qilinishi kishining ruhiy holatiga ta’sir qilib, yaxshi kayfiyat uyg‘otadi. Ifodali o‘qish va nutq madaniyati Nutq organlarining ma’lum bir tovushni hosil qilish paytidagi harakati va holati artikulyatsiya deyiladi. Nutq tovushlarining aniq yoki noaniq talaffuzi artikulyatsiya apparatining faol yoki nofaolligiga ham bog‘liqdir. Ifodali o‘qishni o‘rganish uchun, awalo, nutq tovushlaridagi nuqsonlarni bartaraf etish lozim. Shundagina talaffuzda aniq va yorqinlikka erishish mumkin. Buning uchun quyida ko‘rsatilganidek, xilma-xil diktsion mashqlar qilish ham yaxshi natija beradi:
Unli tovushlar mashqi.
1-mashq. Unli tovushlarni aniq-ravshan va adabiy talaffuz etish:
i-e-a-o-o‘-u-i;
2-mashq. Unlilarni kombinatsion talaffuz etish.
i-e, i-а, i-о, i-о’, i-u;
e-i, e-a, e-o, e-o’ e-u;
а-i, a-e, a-о, a-о’ a-u;
о’-i o’-e, о ‘-а, о '-о, о -u;
u-i, u-е, u-a, u-о, u-о‘.
Shuningdek,
i-e, i-e, i-e;
i-а, i-а, i-а;
e-a, e-a, e-a;
o-o ‘ o-o ‘ o-o’
3-mashq. Unli tovushlar ko‘p uchraydigan tez aytish va she’riy, nasriy matnlarni o‘qish.
II. Undosh tovushlar mashqi
1-mashq. P-В, K-G, T-D, S-Z kabi juft undoshlarni aniq differentsiatsiya bilan talaffuz etish mashqi:
P-B, P-В, P-B.
Bu tovushlarni talaffuz etishda har bir tovushning fonetik xususiyati, uning jarangli va jarangsiz, portlovchi yoki sirg‘aluvchi ekanligi hisobga olinadi.
2-mashq. Undosh tovushlarga unli tovush qo‘shib, bo‘g‘in hosil qilish:
Pi-pe-pa-po, po’, pu, pi;
Bi-be-bo-po’ -pu-pi;
Bippi, beppe, bappa, boppo, bo‘ppo’, buppu, beppe.
Topshiriq: Quyida berilgan she’r mazmunini izohlang. She’rni adabiy talaffuz me’yorlariga rioya qilgan holda o‘qing.
Tovushlarning kichik, ulug‘i,
Tovushlarning hidi-bo‘yi bor.
Tovushlarning sovug’i ilig‘i,
Tovushlarning rangi-ro‘yi bor.
Tovushlarning shirin-achchig‘i,
Bordir hatto yumshoq, qattig‘i...
(Maqsud Shayxzoda)
Tayanch tushunchalar: Nafas - ifodali o‘qishning muhim vositasi. Ovozni shakllantirish, ovoz turlari. Modulyatsiya - so‘zlash jarayonida ovozning balandlab va pasayib turishi. Artikulyatsiya -nutq organlarining ma’lum tovushni hosil qilish paytidagi harakati va holati.
Mazmunga kirib borish darajasiga ko‘ra mutolaa quyidagi turlarga bo‘linadi:
• ko‘z yugurtirib chiqish – umumiy taassurot olish uchun;
• matn bilan tanishib chiqish – umumiy mazmunni bilib olish uchun;
• o‘rganuvchi mutolaa – mavjud ma’noning eng ko‘p hajmini o‘zlashtirish uchun.
Matn bilan tanishib chiqish va o‘rganishdan oldin odatda kitobga ko‘z yugurtirib chiqiladi. Kitobning mazmuni, boblar yoki paragraflar nomlari, asar muallifi bilan tanishib olish uchun shunday qilinadi. Ko‘z yugurtirib chiqishda odatda kitobning titul varag‘i, mundarijasi, annotasiya, matndagi ayrim parchalar va gaplar bilan tanishib olinadi. Ana shu axborotning o‘zi ushbu manbaning qanchalik zarur bo‘lishini belgilashga yordam beradi. Matn bilan tanishib (tanlangan joylarni o‘qish) bir necha manbalardan ayrim masalalarni ajratib olish, shuningdek mazkur masala bo‘yicha o‘zining nuqtai nazarini hosil qilish maqsadida olingan axborotlarni qiyoslash va solishtirish uchun qo‘llaniladi. O‘rganish uchun mutolaa – mutolaaning faol turi. O‘quvchi tomonidan asarni diqqat bilan, ayrim joylari ustida biroz to‘xtalib va axborotlarni mushohadadan o‘tkazib o‘qish hollarida bunday tur ishlatiladi.
O‘rganish uchun mutolaa matndagi asosiy mazmunni, uning maqsadini o‘zlashtirish, dalillar mantiqini anglab olish, oldingizga qo‘ygan savollarga javob topishga qaratilgan. Mutolaaning bu turi materialni o‘rganishda uni paragraflar, boblar, qismlar bo‘yicha izchil o‘qib chiqishni talab qiladi, matn haqida o‘z fikringizni hosil qilishga undaydi, axborotlarni tanqidiy nuqtayi nazardan idrok etish malakasini shakllantiradi. Ilmiy adabiyotlarni mutolaa qilish qoidalari:
1. Mutolaa g‘oyat jiddiy va sermulohazali bo‘lishi kerak.
2. Ilmiy adabiyotlarni mutolaa qilishda:
- o‘qib chiqilgan matnni tahlil etish kerak;
- notanish atamalar va tushunchalar ma’nosini bilib olish lozim,
- o‘zingizga ahamiyatli bo‘lgan savollarga javob izlash zarur;
- axborotlarni markirovkalash – belgilar qo‘yish kerak.
3. Sizning ilmiy ishingizda asqotadigan joylarini: qiziqarli fikrlar, faktlar, raqamlar, har xil nuqtayi nazarlarni ko‘chirib olish lozim.
4. O‘qib chiqqandan keyin olingan axborotlarni ularga tanqidiy nuqtayi nazardan, shuningdek, sizning tadqiqotingiz uchun ahamiyatini hisobga olib yondashgan holda baholash. Jamiyatimizda kitobxonlik masalasiga yondoshuv turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Har bir davrning o‘z ehtiyojidan kelib chiqib, kitobxonlik darajasi belgilangan. Binobarin, har qanday davlatning kuch-qudrati o‘z fuqarolarining ongliligi bilan belgilanar ekan, bunda albatta kitobxonlik masalasiga alohida e'tibor berilgan. Bugungi kunda “Mutolaa madaniyati”, “Kitobxonlik madaniyati”, “O‘qish madaniyati” kabi atamalar bilan qo‘llanilib kelayotgan ijtimoiy hodisalar axborot olish madaniyatining tarkibiy qismlaridir.
“Mutolaa” so‘zi arabcha “o‘qish” degan ma'noga ega bo‘lsa-da, bugungi kunda u kitob o‘qishdan ko‘ra kengroq tushunchani anglatmoqda. A. Umarov fikricha: “Mutolaa” madaniyati ijtimoiy guruhlar, uyushmalar va alohida individlarning umumiy ma'lumot olishga yo‘naltirilgan jarayon, xulq-atvor va faoliyatlari mazmuni hamda tarkibiy tizimlarida yuz beruvchi o‘zgarishlar majmuini ifodalovchi bilimlar, me'yorlar, ijtimoiy hodisalar va boshqa atributlardir. Ayni chog'da mutolaa madaniyatini ta'lim tizimlari orqali maxsus shakllantiradigan, ixtisoslashgan ma'lumotni inson hayoti davomida turli manbaalar - kitoblar (badiiy, ilmiy, o‘quv, qomusiy), ommaviy axborot vositalari (gazeta, jurnal, televideniya, radio va shu kabilar), zamonaviy axborot texnologiyalari (internet, elektron gazeta, jurnal, qo‘llanma va hokazolar), shuningdek, subyekt bilan bevosita muloqotga kirishuvchi shaxslar (oila a'zolari,...) orqali ega bo‘linadigan turli yo‘nalish va shakldagi umumiy ma'lumotdan farqlash lozim bo‘ladi» 2. Professor E.Yo‘ldoshev «O‘qish madaniyati» tushunchasiga shunday ta'rif beradi: «O‘qish madaniyati - juda keng qamrovli tushuncha bo‘lib, kitobga qiziqish va uni sevish, adabiyot bilan kengroq tanishishni, kitob va u bilan ishlash haqidagi maxsus bilimlarga ega bo‘lishni, shuningdek, kitobdan to‘la ravishda foydalanishga yordam beruvchi ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishni taqozo etadi». Jumladan, axborot olish madaniyati badiiy adabiyotni to‘g'ri tushunish, undan estetik zavq olish, shuningdek, ilmiy adabiyotlar, barcha turdagi resurslar bilan ishlash, ma'lumot-bibliografiya va barcha turdagi axborot materiallaridan o‘zini qiziqtirgan ma'lumotlarni qidirib topish, cheksiz axborot okimlari orasidan kerakli, muhim bo‘lgan ma'lumotlarni ola bilish, o‘z kasbiy malakalarini oshirishda foydalanish, axborot-kutubxona muassasasidan to‘g'ri foydalanish yo‘llarini o‘rganish ham axborot olish madaniyati tushunchasi doirasiga kiradi. Axborot olish madaniyatini to‘liq egallagan shaxsga nisbatan esa kitobxon terminini qo‘llash o‘rinlidir. Kitobxonlik haqida gap ketganda, olmon mutafakkiri Gyotening quyidagi fikrini keltirish joizdir: «Kitobxonlikka o‘rganish uchun qanchalik ko‘p vaqt sarf qilinishini odamlar tasavvur qilmaydilar, buning uchun men hayotimning 80 yilini bag'ishladim, lekin hali ham o‘rgandim, deb ayta olmayman». Professor V.Asmus o‘zining «Kitobxonlik - mehnat va ijod» nomli maqolasida esa kitobxonlikka shunday ta'rif beradi: «Mutolaa vaqtida asar bir ko‘zadan ikkinchi ko‘zaga kuyilgan suv kabi kitobxon miyasiga quyilib qolmay, balki ijodkor kitobxon tomonidan qayta idrok etiladi».
«Taraqqiy etgan xorijiy mamlakatlarda,- deb yozadi H.To‘xtaboyev,- kitobxonlik fan darajasiga ko‘tarilgan. Kitobxonlik kitobni targ'ib qilishgina emas, balki kitob o‘qishni, o‘qiladigan kitobni tanlay olishni, mag‘zini chaqishni, ya'ni kitob yordamida o‘zini anglashni o‘rgatish hamdir». «Axborot olish madaniyati» kontekstida uning tarbiyaga muhtoj elementlarini aniqlaymiz: o‘qishga, axborot olishga mayl, havas, ishtiyoqni shakllantirish;
o‘qilgan kitob orqali fikrlash yo‘llarini o‘rgatish;
mavjud kitobxonlik malakalarini takomillashtirish.
Ta'lim o‘qitish, o‘qish, rivojlanish mujassam amalga oshiriladigan jarayondir. Axborot olish madaniyatini tarbiyalash ta'lim jarayonida amalga oshadi. Egallagan bilimlar o‘quvchilarni izchil shakllantirib borishni ta’minlaydi. Ifodali o‘qishning asosiy vositalari. Tinglovchiga asarning g'oyaviy mazmunini, muallifning hayot haqidagi fikr-mulohazalarini, qahramonlarning ichki hissiyotlarini yetkazish ifodali o‘qish oldiga qo‘yiladigan asosiy vazifadir. Shu maqsadda har bir talaba ifodali o‘qishning o‘ziga xos xususiyatlarini mukammal o‘rganishi kerak. Uni puxta o‘zlashtirgan kishining nutqi ravon, shirali bo‘lib, o‘z fikrini tinglovchilarga to‘g'ri va izchil yetkaza oladi. To‘g'ri, badiiy asarlarning hammasi ham bir xilda o‘qilavermaydi. Har qanday asarni ifodali o‘qish uning janr xususiyatlari va kompozision tuzilishiga ko‘ra belgilanadi. O‘qituvchi asarni ifodali o‘qisha kirishishdan oldin uning g'oyaviy mazmunini, obrazlar tizimini va badiiy xususiyatlarini chuqur o‘rganishi lozim. She'riy asarlarni ifodali o‘qishning o‘ziga xos xususiyatlari o‘qiladigan asarning janri, ritmi, qofiyalanish tartibi va band qurilishiga bog'liq.
Fonеtik akustika. Biror jismning boshqa bir jism ta'sirida tеbranishi va bu tеbranishning quloqqa eshitilishi tovushning akustik (eshitilish) tomonidir. Jismning tеbranishi havoni to’lqinlantiradi, natijada tovush hosil bo’ladi. Nutq to-vushlari oliy asab tizimi signali tufayli tovush paychalarining tеbranishidan nutq a'zolarida hosil bo’ladigan shovqindan iboratdir. Akustik jihatdan tovushning balandligi, kuchi, tеmbri va cho’ziqligi farqlanadi. Tovushning balandligi tеbranishning miqdoriga bog’liq: tеbranish qancha ko’p bo’lsa, tovush ham shunchalik baland bo’ladi va aksincha, tеbranish oz bo’lsa, tovush ham past bo’ladi. Tеbrangich qancha kichik bo’lsa, u shuncha tеz tеbranadi, binobarin, tovush ingichka chiqadi.
Urg’u ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri bo’lib, u ta’kidlash, ayricha diqqat uchun zarurdir.Urg’u yordamida so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish ma’noni chuqurroq anglash mumkin. Ilmiy adabiyotlar ma’lumotiga ko`ra urg`u so’z urg’usi, gap urg’usi, dinamik urg’u, psixologik urg’u kabi turlarga bo’linadi. So’z urg’usi ma’no farqlashdek muhim ahamiyatga ega: “qo’shma” fe’l bo’lsa, birinchi bo’g’inni, sifat bo’lsa, ikkinchi bo’g’inni cho’zibroq aytish lozim. Akademik, bo’g’lama, bog’lar,etik, atlas, gulsiz,tugma singari so’zlar fikrimizni dalillaydi. Mantiqiy urg’u ifodali o’qish uchun muhim, negaki matnda yashiringan bo’lib, uni aniqlash kitobxonning aql-idrokiga ham bog’liq. U qaysi so’zni alohida ta’kidlashni istasa, o’sha so’zhi alohida ajratib aytadi. Ayni damda, kitobxon mantiqiy urg’uni izlayotganda badiiy asardagi uyushib kelgan va ma’noni kuchaytirish uchun qo’llangan takroriy so’zlarga, ergash gaplardagi bir manzarani tasvirlovchi bir xil bo’laklarga hamda ayrim gaplardagi ta’kidlovchi so’zlarga alohida e’tibor berishi zarur. Odatda mantiqiy, ya’ni gap urg’usidan keyin qisqa pauza qilinadi:
Mening yuragimdan boshqa do’stim yo’q,
Yaqin yo’lolmagay g’anim yo malik.
Vale, bilib qo’ying – hech kim, hech qachon
Menga pand bermagan yuragimchalik.
Aytaylik, yuqoridagi to’rt satr doirasida “yuragimchalik” so’zini alohida ajratib aytish mumkin. Bunda shoir yuragidan astoydil og’ringani ta’kidlangan. Boshqa bir ijrochi “hech kim, hech qachon” so’zlarini alohida urg’u bilan aytishi mumkin. Bunday holatda esa eng ko’p pand bergan yuragi ekanligi ta’kid qilinmaydi. Ayni choqda har bir satr uchun alohida bir so’zga mantiqiy urg’u qo’yish mumkin. Birinchi satrda “boshqa”, keyingi satrda “yo’lolmagay”, uchinchi satrda “hech kim, hech qachon” so’zlarini,oxirgi satrda “pand” so’zini alohida urg’u bilan aytish mumkin. Muhimi, mantiqiy urg’u duch kelgan so’zga qo’yilmaydi. Urg’u asarning mazmunli, jozibali chiqishiga yordam berishi lozim.
Pauza (gr. pausus-tugash, to’xtash so’zidan) – nutq davomida tin olish, bir nafas to’xtab o’tish. Badiiy asarlarni o’qish jarayonida pauzaning o’rni muhim. Pauzaning ko’rinishi uch xil:
1. Grammatik pauza.
2. Mantiqiy pauza.
3. Psixologik pauza.
Badiiy asarlar tarkibida mavjud tinish belgilariga asoslanib qilingan to’xtalish grammatik pauza deyiladi. Odatda so’roq, undov, nuqta, vergulga qilingan to’xtalish grammatik pauza asosini tashqill qiladi.
Shoshilib kelganda allaqayerdan,
Qaygadir yo’l boshlab ketadi mani.
Esiga tushganga o’xshaydi birdan
Chorasiz umrimning tugab qolgani.
Nimadir izlayman
Yo’q bisotimdan,
Yana boramanmi
Xudoga yig’lab?
Onajon!
Onajon!!!
Nahot, ortimda Chirigan xazonlar qolar shivirlab?!
So’z guruhlarini bir-biridan ajratib, matn ma’nosini aniq va to’liq ifodalashga xizmat qiluvchi pauza mantiqiy pauza deyiladi. Mantiqiy pauza so’zlar orasiga vertikal chiziq tortish bilan belgilanadi:
Qoshi yosinmu deyin, // ko’zi qarosinmu deyin,
Ko’nglima har birining // dard-u balosinmu deyin?!
Yoki:
Endi Sizga // gap navbati, // o’rtoq so’roq,
Ana chiqdi // so’roq belgi // misli o’roq.
Psixologik pauza – muallifning, asar qahramonining matnda yashiringan ruhiy holatini ifodalagan kuchli his-hayajon. Ruhiy pauza ifodali o’qish jarayonida asar ifodasining jonli, jozibali, ta’sirchan chiqishini ta’minlaydi. “Intonatsiya” lotincha so’z bo’lib, “qattiq talaffuz qilish” degan ma’noni anglatadi.Ovozning ko’tarilib tushishi, jumla yoki satrlarning tez yoxud sekin o’qilishi kabilar o’z me’yorida bo’lsa, ohang tinglovchini o’ziga jalb qiladi. Intonatsiya asar mazmunini, muallif maqsadini, qahramon kayfiyatini, his-tuyg’usini tinglovchiga yetkazib beruvchi muhim vositadir.“Temp” lotincha so’z bo’lib, “sur’at”, tezlik”, “daraja”, “vaqt” degani. “Ritm” esa grekcha so’z bo’lib, “takt”, “ohangdosh” ma’nolarini anglatadi. She’riy nutqdagi muayyan bo’laklarning biror teng vaqt ichida izchil va bir o’lchovda takrorlanishiga ritm deyiladi. Badiiy adabiyotda temp va ritm asarning g’oyaviy-badiiy mohiyatini ochishga xizmat qiladi, o’quvchi zavqini oshiradi.Nafas – ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri ifodali o`qish jarayonida nafas, ovoz va nutq a`zolari faol ishtiirok etadi.
Nafas – ifodali o`qishning muhim vositalaridan biridir. U kishi organizmi uchun ham asosiy oziqa hisoblanadi. Shuning billan birga, nutq so`zlash jarayoni, ayniqsa, ifodali o`qiish san`ati nafas negizi bilan uzviy aloqadordir. Nafas olinganda havo burun bo‘shlig'idan kekirdakka boradi va nafas yo‘li orqali o‘pkaga o‘tadi. O‘pkaga kirgan havo qovurg'a muskullarini kengaytiradi, natijada qovurg'alar qorin bo‘shlig'idan uzoqlashib ikki yonga kengayadi. Aniqrog'i, ko‘krak qafasi har tomonga kengayadi. Shu bir vaqtda qorin bo‘shlig'ini ko‘krak bo‘shlig'idan ajratuvchi diafragma o‘pkaning havoga tushib kengayishi hisobiga pastga yaqqol sezilib turadi.To‘g'ri nafas olish inson hayoti uchun ham, ifodali o‘qish uchun ham juda katta ahamiyatga ega. Agar noto‘g'ri nafas olisnsa – o‘rinsiz pauzalar qilinsa, o‘qilayotgan matn mantiqan buziladi. Matndagi muallif maqsadi tinglovchiga to‘g'ri yetib bormaydi fikr tushunarsiz bo‘lib qoladi. Shuning uchun oliy va o‘rta maktablarning o‘qituvchilari o‘zlarining va o‘quvchilarning nafas organlari muskullarini chiniqtirib borishlari lozim. Bu borada amalga oshiriladigan chora va tadbirlar insonni sog' va baquvvat qiladi, tovush va nutqning aniq, ravon, burro va jarangdosh bo‘lishini ta'minlaydi. Ovoz oliy asab tizimi signallarining mahsulidir. Oliy asab tizimi biror narsaga tikilish uchun ko‘zlarga, biror narsani olish uchun qo‘llarga, oldinga qo‘dash uchun oyoqlarga buyruq (signal) bergani kabi ovoz chiqarish, nutq tovushlari yoki so‘zlarni talaffuz etish, ovozni jaranglatish yoki xiralatish, past yoki baland gapirish uchun ham muayyan a'zolarga signal beradi. Bu a'zolar esa, oliy asab tizimining buyruqlarini bajaradi. Ana shunday buyruqlarni bajarishda, ovozning muhim a'zolari bo‘lgan halqasimon, pardasimon va qalqonsimon tog'aylar hamda ovoz naychalari asosiy rol o‘ynaydi. Hiqildoqning ichki devori ovoz yorug'ini hosil qiladi. Ularning cheti esa ovoz boylamlarini tashkil etadi. Gorizontal holatda yotgan ovoz boylamlari asosan elastik to‘qimalardan (naychalardan) tuzilgan. Ular oldingi tomonda qalqonsimon tog'ay bilan birlashib turadi, orqada esa bir-birlaridan uzoqlashadi. Ana shu uzoqlashgan paytda ular o‘rtasida burchak hosil bo‘ladi, buni ovoz yorug' deyiladi. Ovoz yorug'i uchburchak shaklidadir. Tog'aylarni bir-biriga yaqinlashtirib va uzoqlashtirib harakatga keltirib turuvchi kuch qalqonsimon va halqasimon bir juft muskuldir. Boylamlar tortilishi, qisqarishi yoki tebranishi mumkin. Ular tinch turganda esa deyarli harakatsiz bo‘ladi, ular orasidagi tovush yorug'i kichik bo‘lib nafas olinayotganda ovozsiz o‘tib turadi. Dastlabki paydo bo‘lgan tovush zaif va deyarli tembrsiz bo‘ladi. Ovoz tembr va kuchga ega bo‘lishi uchun qo‘shimcha sharoilar talab qiladi. Bunda halqum, burun-halqum va og'iz bo‘shlig'i rezonatorlik, ya'ni qaytargichlik vazifasini bajaradi. Ular tovushga ma'lum tus va kuch beradi. Bunday tuslanishning siri ovozning fizik xossasi, ya'ning uning qattiq jismlariga duch kelgach urilib, qaytib rango-rang rezonais kasb etish tabiati bilan bog'liq. qayerda qaytargichlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha yerda ovoz kuchli, jarangdor va ko‘rkam bo‘ladi. Demak, ovoz mashqlarida eng avvalo mana shu qonuniyatni nazarda tutish kerak. Tembr hosil qilishda hiqildiqdosh chiqayotgan tovushning yo‘nalish darajasi katta ahamiyatga ega. Agar tovush faqat burundan chiqsa xunuk, yoqimsiz, to‘ng'illagan tembr hosil bo‘ladi. Tovush faqat qattiq tanglaydosh chiqsa, rangsiz «oq tovush», ya'ni shang‘i tovush hosil bo‘ladi. Tovush yumshoq tanglaydan chiqib, qattiq tanglayga tegib o‘tsa, jarangdor, yoqimli tovush hosil bo‘ladi.
Tovushning so‘ngi xossasi esa uning balandligiga, ovoz boylamlarining kengayishi va tortilishi darajasiga hamda ularning qancha ko‘p tarang qilib tortilsa, ovoz shuncha baland jarangdor; u qancha bo‘g' bo‘lsa, ovoz shuncha past va do‘rillash bo‘ladi. Demak, tovushning asosiy xossalari, uning kuchi va tembri hamda baland-pastligi ovoz boylamlarining o‘zigagina bog'liq bo‘lib qolmasdan, eng avval oliy asab tizimi signallariga, qolaversa tovush aparatiga taalluqlidir. Tovush apparati esa, ta'kidlanganidek, oliy asab faoliyatining umumiy qonuniyatiga asosan harakat qiladi. Bolalarning tovush apparati kattalarga nisbatan ancha nozikdir. Ayniqsa, bog'chada, maktabda tarbiyachi va o‘qituvchilar bolalarning bo‘lar-bo‘lmasga baqirishlariga hamda bironta badiiy asardan olingan kuchlari boricha baqirib-chaqirib so‘kishlariga yo‘l qo‘ymasliklari kerak. Agar biror badiiy parcha noto‘g'ri diapozon va balandlikda baqirib, kuchanib o‘pilsa, u holda ovoz muskullarining o‘ziga xos bo‘lmagan holatda ishlashga sabab bo‘ladi. Ovozni normal holatga keltirish bir – ikki mashq qilish bilan emas, balki ovoz mashqlarini muntazam o‘tkazish bilan
amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ovoz mashqlariga uzoq muddatli va tizimli ish jarayoni deb qarash kerak. Ovoz mashqlari ham butun bir murakkab tizimini tashkil etadi. ularni to‘liq bilib olish uchun ovozni yo‘lga qo‘yish deb ataluvchi maxsus predmet bilan bog'liq adabiyotlarga murojaat etish mumkin.