|
3.3. Реал элементларни идеаллаштириб алмаштириш
Кўрилган реал элементлар (резистор, сиғим, индуктивлик)нинг
ҳар бири фақатгина ўзига ҳос бўлган хусусиятли бўлмасдан, балки
ўзидан бошқа ҳар бир элементларнинг ҳам хусусиятларига эга.
Масалан, солиштирма қаршилиги катта бўлган қотишмадан спирал
-
симон ўрамлар сифатида ясалган резистор хоссасини кўрайлик.
Реал индуктивлик ғалтаги ўзининг
L
индуктивлик хусусиятидан
ташқари, ғалтак ўрамлари ўтказгичида бироз
R
қаршилик ва ҳар
бир ўрамлари орасида бироз
С
сиғимга эга.
Фараз қилайлик, электромагнит энергияси иссиқлик энергиясига
фақат
а-b
соҳадаги резистордагина ўтаяпти, яъни бу оралиқда зан
-
жирнинг барча қаршилиги
r
миқдорида мужассамланган; электр
силжиш токлари фақат
c-d
оралиқда конденсатор қопламалари
орасида мавжуд, яъни бу соҳада занжирнинг барча
С
сиғими му
-
жассамланган; ниҳоят, ўзгарувчан магнит майдон
ЭЮК
ни фақат
h-j
оралиқда мужассамланган ғалтакда индуктивлайди, яъни ушбу
соҳада занжирнинг барча
L
индук
-
тивлиги йиғилган.
Умумий ҳолда
анча мураккаброқ кўринишга эга бўлган ва ҳар хил элементлардан
ташкил топган шунга ўхшаш электр занжирлари, мужассамлан-
ган параметрли электр занжирлари дейилади.
Электр занжирлари схемалари умумий холда шохобчалар ва
тугунлардан иборат.
Электр занжири схемасининг шохобчаси деб занжирнинг
шундай қисмига айтиладики, унинг ихтиёрий бўлагида токнинг
миқдори доимо бир хил бўлади.
3.13-
расм
3.14-
расм
3.15-
расм
Шохобча таркибида ихтиёрий миқдордаги кетма
-
кет уланган
қаршилик, конденсатор, индуктивлик элементлари,
ЭЮК
манба
-
лари бўлиши мумкин. Бунга мисол сифатида 3.15
-
расмни келтириш
мумкин. Унда схеманинг
d
нуқтасидан
c
нуқтасига
L
1
, r
1
,
e
ва
r
2
элементлари бўйлаб юрсак, шу элементларнинг ҳар биридан бир
хил ток оқишини кўрамиз. Демак, схеманинг
d
-
L
1
- r
1
-
e
-
r
2
-
с
бўлаги шохобча экан. Шу
dс
оралиқни
с
–
C – r
3
– d
бўйлаб юрсак,
яни бир шохобчани кўрамиз. Ушбу схемада яна
c – r
4
– f, f -r
6
- h, q
- L
2
- r
7
– h
ва
d
-
r
5
–
h
шохобчалар ҳам мавжуд. Демак, ҳар бир
шохобчадаги элементлар ўзаро кетма
-
кет уланган экан.
Бунда электр занжири қисмларининг кетма – кет улангани деб
шундай уланишига айтиладики, унда занжир шу бўлагининг ҳар
бир қисмидан оқаётган ток бир бирига тенг бўлади.
Кетма
–
кет уланган элементларга мисол сифатида 3.16
-
расмда
келтирилган схемаларни кўриб чиқайлик. Иккинчи шохобчада эса
c
ва
d
нуқталари орасида
r
ва
L
элементлари кетма
-
кет уланган ва
i
r
=
i
L
(3.16,
б
-
расм).
3.16-
расм
Электр занжирининг тугунлари деб шохобчаларнинг уланган
нуқталарига айтилади.
Тугун электр схемасида нуқта билан белги
-
ланади. Мисол сифатида 3.15
-
расмдаги схемани кўриш мумкин.
Ундаги
c
,
d
,
f
, ва
h
нуқталар тугун дейилади.
Электр занжири
контури деб, бирнеча шохобчалар-дан ўтган ихтиёрий берк йўлга
айтилади
. Бунга мисол қилиб 3.15
-
расмдаги
abdcа
,
cdhfс
ва
fqhf
контурларни олишимиз мумкин
.
Икки клемма (қутб)га эга бўлган электр занжири икки қутблик
деб аталади
.
Таркибида электр энергия манбасига эга бўлса,
актив икки қутблик
дейилади. Чизиқли актив икки қутблик учун яна унинг узилган клем
-
маларида икки қутблик ичидаги манба сабабли кучланишнинг мавжуд
-
лиги қўшимча шарти қўйилади, яъни ушбу манбаларнинг таъсирлари
икки қутблик ичида компенсацияланмаслиги зарур.
Пассив икки қутб-
лик
деб таркибида электр
энергия манбалари бўлмаган
икки қутбликка айтилади.
Манбалари ўзаро компен
-
сацияланиб, икки қутблик
-
нинг икки узилган клемма
-
ларида кучланиш бўлмаса,
чизиқли икки қутблик тар
-
кибида электр энергия манба
-
лари мавжудлиги жоиз бўлади.
3.17-
расм
Пассив икки қутблик бўла туриб, унинг таркибида ўзаро
компенсацияланувчи манбалар мавжуд бўлишининг мумкинли
-
ги ҳақидаги шарт
–
бу заруратдир. Чунки занжирнинг бир бутун
қисмини икки қутблик билан алмаштириш ғояси, шу қисмнинг
умумий ҳусусиятларини унинг фақат ташқи клеммаларига
нисбатан ўрганилишини
назарда тутади. Ушбу шарт
фақат чизиқли занжирлар
-
гагина тааллуқлидир,
чунки ночизиқли занжир
-
ларда бундай компенсация
фақат битта ёки фақат бир
неча ражим учун олини
-
ши мумкин ва бошқа режим
-
лар учун олиниши мумкин
бўлмайди.
3.18-
расм
Do'stlaringiz bilan baham: |
