4- amaliymashg‘ulot. Muloqotni rivojlantirish usullari reja

Oddiy so’zlashuv – sheva ta’sirida bo’lgan kundalik so’zlashuvning o’zi. Bu so’zlashuvda nutq bazasini adabiy til tashkil etmaydi. Adabiy so’zlashuv nutqi – adabiy til madaniyatiga adabiy tilda yozishga nisbatan ancha murakkab so’zlashdir.

Notiq muayyan mavzu asosida nutqi uchun kerakli materiallarni to’plash, izlab topishi va ulardan saralash lozim. To’plangan adabiyotlardan (materiallardan) kerakli joylarni o’qishni va o’qib olishi darkor. So’ngra yakunlanishini aniq tasavvur etish lozim. Keraksiz fikr va gaplarni nutq yozish jarayonida tushirib qoldirish, imkoniyati darajasida, aqli yetganicha o’qib o’zlashtirishi, kerak bo’lsa gapirish jarayonida o’zining tashqi ko’rinishini, holatini o’zi kuzatishi uchun oynaga qarab, o’ziga o’zi nutq so’zlashish lozim. Ovozining ohangini va talaffuziga e’tiborini qaratib tovush yozish texnikasiga yozib olib, o’z nutqining to’g’ri va aniq chiqayotganiga o’zini o’zi ishontirsin (ashulachi san’atkorlar bekorga ovoz yozish studiyasiga qatnamaydida). Notiqlik ham san’at ekanligini ayniqsa notiq unutmasligi kerak. Shunday qilib, birinchi bosqichda to’plangan materialni o’zlashtirib, aniq reja asosida matn yoki tezis tayyor bo’lgach, ikkinchi bosqichda, - o’zi tayyorlagan reja asosida matn yoki tezisni ovoz chiqarib, o’qib yoki gapirib ko’rgach, uchinchi bosqich nutqqa tayyorlanish va nutqning ustida ishlash va amalga oshirish jarayoni hisoblanadi. Notiqning nutqi matni ustida tayyorgarlik ko’rishi, nutqi ustida jiddiy ishlashi asosida tayyorlangan to’liq matn, tezis yoki konspekt (matnning yozma shakli) albatta tayyorlanishi muhim ahamiyatga ega. Shu mehnat jarayonida notiq muayyan mavzu materiallarini o’z ongiga singdirib oladi.

Notiq uchun adabiy til normalarini egallash hamda o’zining notiqlik mahoratini oshirishda badiiy adabiyot namunalarini o’qish, o’rganish, taniqli notiqlarning nutqlarini kuzatish va o’rganish, teleradio nutqiga e’tibor berish, gazeta va jurnallar tiliga amal qilish ham notiq nutqining go’zallashuviga, tinglovchilarni e’tiboriga tushishiga sabab bo’ladi. Notiq o’z mahoratini shu kabi yo’llar bilan oshirib boradi.

Avvalo, muallim tarbiyachi va ta’lim beruvchi inson. Shu ma’noda muallim ma’naviy-axloqiy jihatdan qalbi pok, ilmi yetuk inson bo’lishi kerak. Muallimning tili va dili bir-biriga munosib bo’lmog’i, so’zi va amaliy faoliyatida muntazam muvofiqlik bo’lmog’i juda muhim. Tashqi ko’rinishi yoqimli, istarasi issiq, yuzida nim tabassum sezilib turishi lozim. Har bir so’zda mayinlik, gapirgan gaplarida muloyimlik va shirinlik sezilib turmog’i darkor. U doimo ozoda va shinam kiyinishi muhimki, pala-partish kiyinish, soch-soqollarini o’stirib yurishi muallimga yarashmaydi. Chunki unda ta’lim va tarbiya olayotgan shogirdlari unga katta ishonch bilan qarab, uning ko’p jihatlariga havas bilan qaraydi va unga taqlid qila boshlaydi. O’z navbatida muallim ham o’zi ta’lim-tarbiya berayotgan shogirdlariga mehribon va talabchan bo’lishi kerak. Agar muallimning shogirdlari qizlar bo’lsa, o’zining qiziday ko’rishi, shogirdlari o’g’il bolalar bo’lsa, o’zining o’g’illariday ko’rib muomala qilishi, shogirdlariga hyech qachon ta’magirlik ko’zi bilan yoki qiz shogirdlariga noto’g’ri ko’z bilan qaramasligi muallim qalbining pokligidan darak beradi.