35-маъруза фойдали ыазилма конларини очиы усулда ыазиб олишда тоғ жинсларининг силжиши

Тўкилмалар— бу қияликларда ва уларнинг асослари олдида тоғ жинсларининнннг бузилишлари маҳсулотлари тўРежаадиган жой. Улар карьерларда қияликлар деформацияларининг энг кўп тарқалган туридир ва тоғ жинсларининг барча типлари: қиялик, боғланмас алоҳида доначали ва юмшоқ боғланувчан типлари учун хосдир. Бузилма маҳсулотлар, қўшилувчан тўкилмалар тоғ жинсларини шамоллатиш учун синиқ материал билан намоён этилган. Алоҳида бўлакларнинг ўлчамлари ва шакллари турлича бўлиши мумкин, чунки улар жинснинг типига, унинг таркибига, намлигига ва дарзланишига боғлиқ.
Чўзилиш шакли бўйича тўкилмалар контрфорсли ва осилма турларга ажратилади. Контрфорс тўкилмалар қиялик асосида ҳосил бўлади, юкори даражадаги турғунлиги билан ажралиб туради, чунки поғонанинг горизонтал юзасида овуч қисмига эга бўлади.Осилма тўкилмалар эса қияликда, букилган профилли усоатткалар зонасида ҳосил бўлади, улар асоси майдонининг қиялиги натижасида, уларнинг турғунлиги пастроқ. Иккала ҳолатда ҳам тўкилмалар умумий турғанлигининг бузилиши уларнинг массивнинг бузилмаган жиснлари текислиги бўйича силжиши билан боғланган ва кўплаб омилларга боғлиқ. Ушбу омилларнинг асосийлари: тўкилмадаги материалнинг тахланиш зичлиги, сейсмик кучларнинг, вақтинчалик юзаки сув оқимларининг таъсири ва ҳ.к..
Турли типдаги жинслардан иборат бўлган қияликларда тўкилмаларнинг юзага келиш сабаблари ва ривожлинишининг кескинлиги бир хил эмас ва бир қатор хусусиятлар билан тавсифланади.
Тўкилмалар кўпроқ суст қум-лойли жинсларда ҳосил бўлади. Ушбу жинслар кескин тарзда ҳароратлар тебранишлари, музлаш ва эриш цикллари, шамол ва сув эрозияси, намланиш ва қуриб қолиш, портлашлар ва ишлаб турган жиҳозлар вибрациясининг сейсмик таъсири остида кескин емирилади. Кўрсатиб ўтилган жинслар учун, мустаҳкамлигининг пасайиши билан минералогик таркибининг ўзгаришидан иборат бўлган агрессив ер ости ва ер юзаси сувлари ва газларининг таъсири остида кимёвий шамоллатиш аҳамиятга эга. Қияликнинг устки қисмида жинсларнинг шамоллатиш тезлиги одатда юқори бўлади, чунки шамоллатиш агентларининг фаолияти учун қулай шароитлар кўпроқ икки яланғочланган текисликлар бўйича пайдо қилинади: қиялик томондан ва горизонтал берма томонидан. Шу сабабли қиялик баландлик бўйича нотекис тўкилади, ва орқага дастлабки профилга нисбатан нопараллел тарзда қайтади, ва бу унинг устки қисмида бўртиб турадиган поғона профилининг пайдо бўлишига олиб келади. Суст қум-лойли жинсларда қияликларнинг узоқ муддат (25 йил) туриши, унинг бурчагининг дастлабки катталигига қарамай, уларнинг тўкилма табиий қиялиги бурчаги остида ётишига олиб келади.
Жинсларнинг тўкилиши, қиялик устки поғонаининг емиирилиши ҳисобига ҳам, юқорида турган қиялик жинсларининг тўкилишидан тўкилманинг тўРежаиши натижасида ҳам бермалар кенглигининг камайишига олиб келади. Якуний натижада, карьер бортининг умумий бурчаги тўкилмалар синиқ материали табиий қиялиги бурчаги катта бўлса, унда барча бермалар тўкилган бўлади, карьернинг борти эса бир қиялик билан намоён бўлади.
Қиялик жинсларида тўкилмаларнинг ҳосил бўлиш жадаллиги суст қум-лойлиларга қараганда анча паст. Сўнггисида тўкилмалар ҳосил бўлиш тезлиги асосан дарзлилик даражасига боғлиқ ва карьернинг чегаравий контурида тиргаклар нишаблаш усули билан аниқланади. Замонавий нишаблаш усуллари қияликлар юзасини дарзларсиз олиш имконини беради, бу эса тўкилмалар ҳосил бўлишини минимумга олиб келади.